Czym są odleżyny i jak je leczyć? Zapobieganie i pielęgnacja

Odleżyny to rodzaj owrzodzeń skóry, które powstają na skutek długotrwałego ucisku lub tarcia, najczęściej u osób unieruchomionych lub przewlekle leżących. Dochodzi wtedy do zaburzenia krążenia w tkankach, co prowadzi do ich niedotlenienia i martwicy.

Ze względu na trudność w leczeniu, kluczowe znaczenie ma profilaktyka odleżyn. W codziennej opiece nad pacjentem szczególnie ważne są: utrzymanie prawidłowej higieny, regularna i odpowiednia pielęgnacja skóry, a także stosowanie specjalistycznych materacy przeciwodleżynowych, które minimalizują nacisk na newralgiczne obszary ciała. Wczesne rozpoznanie zmian i wdrożenie środków zapobiegawczych może znacząco ograniczyć ryzyko ich powstania.

Jakie są przyczyny powstania odleżyn?

Odleżyny to rodzaj owrzodzeń powstających na skutek długotrwałego ucisku, który prowadzi do niedokrwienia i martwicy tkanek, szczególnie u pacjentów unieruchomionych. Rozwijają się one w wyniku stałego nacisku lub tarcia skóry, najczęściej u osób leżących przewlekle, z ograniczoną ruchomością lub zaburzeniami czucia.

Do najbardziej typowych lokalizacji należą okolice kości krzyżowej, pośladki oraz pięty. Często zmiany pojawiają się również na łokciach, kolanach i w rejonie kostek. Odleżyny mogą powstać także pod opatrunkiem gipsowym, zwłaszcza u dzieci, u których proces ten może rozpocząć się już po kilku dniach unieruchomienia.

W przypadku tego schorzenia kluczowym mechanizmem jest martwica skóry wynikająca z zaburzonego ukrwienia, która niekiedy obejmuje również głębiej położone tkanki. Wczesne rozpoznanie i właściwa profilaktyka mają istotne znaczenie w zapobieganiu powikłaniom.

Gdzie najczęściej powstają odleżyny?

Odleżyny najczęściej rozwijają się w miejscach, gdzie kości położone są blisko powierzchni skóry, a brak odpowiedniej warstwy tkanki miękkiej utrudnia rozproszenie nacisku. Do najbardziej narażonych obszarów ciała należą:

• okolice kości krzyżowej i guzicznej,

• biodra i krętarze większe,

• okolice łopatek oraz kręgosłupa,

• powierzchnie pięt i kostek,

• rejony łokci i nadgarstków.

W zależności od pozycji, jaką pacjent przyjmuje przez dłuższy czas, odleżyny mogą pojawiać się także w nietypowych miejscach, takich jak potylica czy małżowiny uszne. Z tego względu regularna obserwacja skóry i odpowiednia profilaktyka przeciwodleżynowa są niezbędne w codziennej opiece.

Jak wygląda odleżyna?

Odleżyny mogą mieć zróżnicowany przebieg, zależnie od ich stopnia zaawansowania. We wczesnym stadium pojawia się zaczerwienienie skóry oraz niewielki obrzęk, który może być sygnałem rozpoczynającego się uszkodzenia tkanek. W miarę postępu dochodzi do powstania pęcherzy i nadżerek, a następnie do poważniejszych zmian, takich jak głębokie ubytki skórne sięgające warstw mięśniowych, a w skrajnych przypadkach nawet kości.

Zaawansowane formy odleżyn wiążą się często z występowaniem martwicy tkanek oraz ryzykiem zakażenia, co znacząco komplikuje proces leczenia i wydłuża czas regeneracji. Szybka reakcja i odpowiednia pielęgnacja zmian skórnych są kluczowe dla zahamowania dalszego rozwoju zmian.

Jak często występują odleżyny?

Odleżyny stanowią poważny problem w opiece nad pacjentami wymagającymi długotrwałego unieruchomienia. Najczęściej obserwuje się je u osób przebywających w warunkach domowej opieki lub w zakładach opiekuńczo-leczniczych, gdzie dotyczą od 7 do 23% pacjentów. Na oddziałach neurologicznych odleżyny pojawiają się u około 12% chorych, natomiast na oddziałach rehabilitacyjnych – u około 6% hospitalizowanych.

Szczególnie wysokie ryzyko ich wystąpienia dotyczy osób z zaawansowaną chorobą nowotworową, gdzie częstość występowania szacuje się na 14–25%. Dane te podkreślają, jak ważna jest profilaktyka odleżyn w każdej jednostce opieki oraz w środowisku domowym, zwłaszcza u pacjentów leżących lub ograniczonych ruchowo.

Klasyfikacja odleżyn

Odleżyny klasyfikowane są według stopnia zaawansowania zmian skórnych, co pozwala ocenić ich rozległość i dobrać odpowiednie metody terapii. Im wyższy stopień odleżyny, tym głębsze uszkodzenie tkanek i większe trudności w leczeniu.

Skala kliniczna wg Torrance’a:

• stopień I – występuje zaczerwienienie skóry, które blednie pod naciskiem palca. To tzw. reaktywne przekrwienie, sugerujące, że mikrokrążenie nie zostało jeszcze trwale uszkodzone.

• stopień II – widoczne jest nieblednące zaczerwienienie, utrzymujące się po ustaniu ucisku. Wskazuje ono na początek uszkodzenia mikrokrążenia, może towarzyszyć mu obrzęk, rumień, pojawiają się również pęcherze i uszkodzenia naskórka.

• stopień III – rozwija się owrzodzenie skóry pełnej grubości, obejmujące naskórek i skórę właściwą. Rana jest często otoczona obrzękiem i zaczerwienieniem, a jej dno wypełnia ziarnina lub rozpadające się tkanki.

• stopień IV – zmiany sięgają tkanki podskórnej, pojawia się martwica tłuszczowa na skutek zakrzepicy drobnych naczyń i stanu zapalnego. Brzegi rany są wyraźnie odgraniczone, ale martwica może się rozprzestrzeniać na tkanki sąsiednie.

• stopień V – to najcięższa forma odleżyn, w której martwica przekracza powięź i obejmuje mięśnie, a czasem także ścięgna, stawy i kości. W ranie tworzą się głębokie jamy oraz obecne są czarno-brunatne martwicze masy.

Dodatkowo każdaodleżyna może ulec zakażeniu, co objawia się ropną, zielonożółtą wydzieliną, zaczerwienieniem wokół rany oraz nieprzyjemnym zapachem. Z tego względu higiena i profilaktyka mają kluczowe znaczenie w opiece nad pacjentem.

Jak ocenić stopień zaawansowania odleżyny?

Prawidłowa ocena stopnia zaawansowania odleżyn ma kluczowe znaczenie dla dobrania skutecznej terapii i wdrożenia odpowiedniego postępowania leczniczego. W praktyce medycznej stosowane są różne skale klasyfikacyjne, z których najbardziej powszechne to system opracowany przez EPUAP/NPIAP oraz pięciostopniowa skala Torrance’a. Obie metody umożliwiają ocenę głębokości i rozległości uszkodzeń skóry, co pozwala na lepsze dostosowanie leczenia do etapu rozwoju zmian.

Leczenie odleżyn

Proces leczenia odleżyn jest często złożony i wymaga czasu, dlatego tak istotne jest sumienne przestrzeganie zaleceń lekarskich, szczególnie w zakresie higieny skóry oraz odpowiedniej pielęgnacji rany i jej otoczenia. Współczesna medycyna oferuje szeroki wybór specjalistycznych opatrunków, które są dostosowane do różnych stadiów zaawansowania odleżyn i pełnią określoną funkcję terapeutyczną.

Leczenie uzależnione jest od stopnia uszkodzenia tkanek:

• stopień I – kluczowe jest odciążenie miejsca narażonego na ucisk, utrzymanie czystości skóry oraz jej regularna obserwacja. Stosuje się poliuretanowe opatrunki ochronne, które są cienkie, elastyczne i przepuszczają parę wodną, nie dopuszczając jednocześnie do przenikania zanieczyszczeń i wilgoci z zewnątrz. Mogą pozostawać na skórze nawet do 10 dni.

• stopień II – poza natychmiastowym odciążeniem rany, zaleca się stosowanie hydrokoloidowych opatrunków supercienkich, które wchłaniają wydzielinę, a jednocześnie zapewniają wilgotne środowisko sprzyjające gojeniu.

• stopień III – w tym przypadku najczęściej konieczne jest usunięcie martwicy. Jeśli nie została ona jeszcze jasno odgraniczona od zdrowych tkanek, stosuje się najpierw hydrokoloidy lub hydrożele, a następnie przystępuje się do oczyszczania chirurgicznego.

• stopień IV i V – w zaawansowanych stadiach często konieczne jest leczenie operacyjne. Gdy interwencja chirurgiczna nie jest możliwa lub konieczne jest przygotowanie rany do zabiegu, prowadzi się leczenie zachowawcze, aż do momentu wytworzenia się ziarniny, czyli tkanki naprawczej powstającej w procesie regeneracji.

Odleżyny stopnia I i II można w wielu przypadkach całkowicie wyleczyć, o ile zostanie skutecznie usunięty czynnik ucisku. Jednak w bardziej zaawansowanych stadiach – zwłaszcza przy odleżynach III i IV stopnia – może dojść do poważnych powikłań, takich jak zapalenie kości i szpiku, które znacznie zwiększa ryzyko sepsy i wiąże się z wysoką śmiertelnością.

W przypadku ran, które uległy zaleczeniu, niezbędne jest wdrożenie skutecznych działań profilaktyczno-terapeutycznych, których celem jest zapobieganie nawrotom i powstawaniu nowych owrzodzeń odleżynowych. Kluczowe znaczenie mają: stosowanie materacy przeciwodleżynowych, regularna zmiana pozycji ciała, właściwa pielęgnacja skóry, a także leczenie chorób podstawowych oraz jak najszybsza mobilizacja pacjenta. Wspólne działanie tych elementów może znacząco ograniczyć ryzyko ponownego wystąpienia zmian.

Jak chronić się przed powstawaniem odleżyn?

Profilaktyka odleżyn obejmuje zestaw działań, procedur oraz wykorzystanie specjalistycznego sprzętu medycznego, które mają na celu ograniczenie wpływu czynników ryzyka i zapobieganie powstawaniu zmian skórnych. W przypadku już istniejących ran kontynuowanie tych działań znacząco poprawia warunki ich gojenia i regeneracji.

Postępowanie ogólne powinno uwzględniać:

• troskę o stan ogólny i odżywienie pacjenta,

• edukację chorego oraz, w miarę możliwości, zwiększenie jego aktywności,

• u pacjentów całkowicie unieruchomionych – regularną zmianę pozycji, odpowiednie podparcia i wałki, swobodny dostęp powietrza do skóry oraz ochronę przed nietrzymaniem moczu i stolca,

• stosowanie bawełnianej, miękkiej pościeli i bielizny.

Na obszary szczególnie narażone na ucisk zaleca się aplikację poliuretanowych opatrunków ochronnych. Ogromne znaczenie ma również stosowanie materacy przeciwodleżynowych i specjalistycznych poduszek. Szczególnie skuteczne są materace zmiennociśnieniowe, których konstrukcja oparta jest na naprzemiennym wypełnianiu komór powietrzem za pomocą kompresora. Dzięki temu dochodzi do cyklicznego odciążenia poszczególnych partii ciała, co usprawnia ukrwienie skóry i zmniejsza ryzyko uszkodzeń.

Coraz większą popularność zyskują materace z regulowanym przechyłem bocznym (do 20°) lub funkcją automatycznego obracania pacjenta (do 30°), co wspiera profilaktykę w sposób zautomatyzowany. W przypadku poduszek przeciwodleżynowych zmienność ciśnienia uzyskuje się dzięki kompresorowi lub pompce ręcznej, a niektóre modele wyposażone są dodatkowo w funkcję pamięci kształtu, co zwiększa komfort i bezpieczeństwo pacjenta.

Plastry na rany i odleżyny

Dobór opatrunku powinien być dostosowany do etapu rozwoju odleżyny, ilości wydzieliny oraz konieczności ochrony przed zakażeniem. W zależności od rodzaju rany, stosuje się różne typy specjalistycznych materiałów opatrunkowych:

• opatrunki hydrokoloidowe – tworzą wilgotne środowisko sprzyjające gojeniu, wspierając autolityczne oczyszczanie zmian. Zalecane przy odleżynach z niewielkim lub umiarkowanym wysiękiem.

• opatrunki hydrożelowe – intensywnie nawilżają tkanki martwicze, wspomagając oczyszczanie ran suchych i z martwicą.

• opatrunki alginianowe – szczególnie przydatne przy ranach z dużym wysiękiem, dzięki zdolnościom szybkiego pochłaniania płynu.

• opatrunki piankowe – skutecznie chronią rany przed uciskiem oraz absorbują umiarkowany i obfity wysięk.

W celu wzmocnienia działania leczniczego, niektóre nowoczesne opatrunki na odleżyny są wzbogacane o substancje bioaktywne:

• srebro jonowe (Ag⁺) – wykazuje silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, niszcząc błony drobnoustrojów.

• miód manuka – znany z właściwości przeciwzapalnych i antyseptycznych, wspiera naturalne procesy gojenia.

• chlorheksydyna – efektywna wobec bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych, polecana w profilaktyce infekcji.

• jod (PVP-I) – wykazuje działanie bakteriobójcze, wirusobójcze i grzybobójcze, szczególnie skuteczny w leczeniu zakażonych ran.

• PHMB (poliheksametylen biguanid) – chroni przed rozwojem bakterii i formowaniem biofilmu, wykazując szerokie spektrum aktywności.

• octenidyna – efektywna w zwalczaniu zakażeń bakteryjnych, grzybiczych i wirusowych, stosowana przy ranach przewlekłych.