Choroba afektywna dwubiegunowa. Na czym polega?

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe, w tym te należące do szerokiego spektrum dwubiegunowości, diagnozowane są u ponad 8% populacji. Kluczowym aspektem w dbaniu o zdrowie psychiczne pozostaje odpowiednio wdrożone leczenie – nawet w przypadku wystąpienia jedynie pierwszego epizodu, istnieje duże prawdopodobieństwo nawrotu.

Na czym dokładnie polega choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD), jakie objawy jej towarzyszą i czym charakteryzują się poszczególne epizody? Jak przebiega proces diagnozy oraz jakie metody terapeutyczne są stosowane w leczeniu tego zaburzenia? Gdzie można znaleźć profesjonalne wsparcie? Odpowiedzi na te pytania znajdziesz w artykule przygotowanym przez naszych specjalistów.

Co to jest choroba afektywna dwubiegunowa?

Choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD), znana również jako zaburzenia afektywne dwubiegunowe, to schorzenie psychiczne, które w przeszłości określano mianem psychozy maniakalno-depresyjnej lub cyklofrenii. Charakteryzuje się naprzemiennym występowaniem epizodów depresji, manii, hipomanii bądź stanów mieszanych. Pomiędzy tymi okresami zwykle pojawia się remisja, czyli czas, w którym objawy ustępują całkowicie lub utrzymują się w łagodnej postaci.

ChAD jest drugą najczęstszą przyczyną niezdolności do pracy wynikającej z zaburzeń psychicznych. Rozwija się zazwyczaj przed ukończeniem 35. roku życia, a jej wysoka nawrotowość prowadzi do poważnych trudności w życiu codziennym. Zaburzenie to może znacząco wpływać na relacje społeczne, sytuację rodzinną, życie zawodowe, kondycję finansową, a także ograniczać możliwość realizacji pełnego potencjału intelektualnego.

Choroba afektywna dwubiegunowa stanowi duże wyzwanie diagnostyczne. Kluczowe znaczenie dla jej przebiegu oraz rokowań ma możliwie wczesne rozpoznanie oraz szybkie i regularne wdrożenie leczenia specjalistycznego. Skuteczna terapia jest możliwa, jednak wymaga ścisłej współpracy pacjenta z lekarzem prowadzącym.

Zaburzenie to często postrzegane jest nie jako jedna konkretna jednostka chorobowa, ale jako grupa zaburzeń afektywnych, w których pojawiają się nawracające epizody depresyjne, maniakalne, hipomaniakalne lub mieszane – różniące się między sobą nasileniem, przebiegiem i reakcją na leczenie. W zależności od tych czynników wyróżnia się kilka odmian tej choroby.

Podtypy choroby afektywnej dwubiegunowej obejmują:

• typ I – charakteryzuje się licznymi epizodami depresyjnymi, oddzielonymi co najmniej jednym lub kilkoma epizodami manii.

• typ II – obejmuje częstsze niż w typie I epizody depresji, przerywane jedynie hipomanią.

• typ III – objawy depresyjne, maniakalne lub hipomaniakalne wywoływane są działaniem leków przeciwdepresyjnych, a nie pojawiają się samoistnie.

• typ III i pół – stany hipomanii lub manii pojawiają się w wyniku nadużycia alkoholu bądź innych substancji psychoaktywnych.

• choroba afektywna sezonowa – epizody depresji pojawiają się zazwyczaj w sezonie jesienno-zimowym, natomiast objawy manii lub hipomanii wiosną i latem.

• cyklotymia – przewlekła forma zaburzenia, w której dystymia występuje naprzemiennie z epizodami hipomanii.

• miękkie spektrum dwubiegunowości – brak wyraźnych epizodów manii lub hipomanii, ale obecne są pewne charakterystyczne cechy dwubiegunowości w określonym nasileniu i konfiguracji.

• mania jednobiegunowa – rzadko spotykana postać, gdzie występują jedynie nawracające epizody manii lub hipomanii, bez obecności stanów depresyjnych.

Jakie są przyczyny choroby afektywnej dwubiegunowej?

Obecnie nie zidentyfikowano jednej, konkretnej przyczyny choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD).

Na rozwój tego zaburzenia wpływa wiele współistniejących czynników, zarówno biologicznych, jak i psychologicznych, społecznych oraz środowiskowych. Wśród nich wymienia się:

• predyspozycje genetyczne,

• zaburzenia w funkcjonowaniu neuroprzekaźników w ośrodkowym układzie nerwowym,

• obecność chorób somatycznych,

• uzależnienie od alkoholu lub substancji psychoaktywnych,

• silne lub długotrwałe sytuacje stresowe,

• permanentne napięcie emocjonalne,

• zaburzony rytm dobowy, w tym brak regularności snu i aktywności w ciągu dnia.

Jak często występuje?

Szacuje się, że choroba afektywna dwubiegunowa typu I i II dotyczy około 2% populacji. Natomiast wszystkie zaburzenia mieszczące się w spektrum tego schorzenia mogą obejmować od 6 do 11% osób. Występowanie ChAD jest zbliżone u obu płci – zarówno kobiety, jak i mężczyźni chorują z podobną częstotliwością.

Jakie są objawy choroby afektywnej dwubiegunowej?

Depresja, mania, hipomania i epizody mieszane to elementy, które towarzyszą ChAD. 

Epizod depresyjny

Epizod depresyjny w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej rozwija się zazwyczaj stopniowo, objawiając się spadkiem nastroju, utratą zdolności odczuwania radości oraz brakiem zainteresowania dotychczas ważnymi aktywnościami. U osób, które wcześniej doświadczyły epizodu manii lub hipomanii, szczególnie wyraźny może być spadek energii i aktywności życiowej, określany jako obniżenie napędu psychoruchowego.

Wśród typowych objawów znajdują się:

• narastające uczucie wyczerpania i braku sił,

• chroniczne zmęczenie,

• trudności z podejmowaniem nawet prostych czynności, takich jak poranna toaleta czy wstanie z łóżka,

• spowolnione tempo myślenia i wypowiadania się,

• problemy z koncentracją, uwagą oraz zaburzenia pamięci.

W ciężkich przypadkach może dojść do zahamowania psychoruchowego, gdzie osoba chora pozostaje w bezruchu i nie nawiązuje kontaktu werbalnego ani wzrokowego. Często występuje nadmierna senność w ciągu dnia i nocy (hipersomnia), osłabione libido, a także zaburzenia apetytu. Pojawić się może również uczucie lęku i napięcia.

Zamiast typowego obrazu depresji, u niektórych osób mogą występować objawy takie jak gonitwa myśli, zmienne nastroje, łatwa irytacja i drażliwość – co może sugerować rozwój epizodu mieszanego.

Depresji w przebiegu ChAD może towarzyszyć utrata sensu życia, pojawiają się myśli rezygnacyjne, tendencje samobójcze i charakterystyczne dla tego stanu myślenie depresyjne, obejmujące niską samoocenę, pesymizm wobec przeszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz poczucie beznadziei.

Epizod maniakalny

Epizod maniakalny objawia się wyraźnie podwyższonym nastrojem, który przybiera postać nadmiernej euforii, nieadekwatnej do sytuacji. Osoba w takim stanie może wykazywać się wesołkowatością, nadmierną energią oraz pobudzeniem. Nastrój może jednak gwałtownie się zmieniać – od uczucia przesadnej radości do drażliwości, a nawet zachowań agresywnych lub wrogich.

W manii może pojawić się tzw. nastrój ekspansywny, w którym pacjent wykazuje skłonność do dominowania, narzucania otoczeniu własnych pomysłów oraz egzekwowania swoich potrzeb natychmiast. W przypadku odmowy może to prowadzić do frustracji i wystąpienia tzw. nastroju gniewliwego, który bywa powiązany z agresją słowną, fizyczną, a czasem także z autoagresją.

Komunikacja z osobą w manii jest często utrudniona – mówi bardzo szybko, porusza wiele tematów naraz, co sprawia, że trudno przerwać jej wypowiedź (słowotok). W skrajnych przypadkach wypowiedzi stają się całkowicie chaotyczne i niezrozumiałe, a niepowiązane słowa mogą zawierać neologizmy, czyli nowe, wymyślone przez pacjenta wyrażenia.

Chory odczuwa intensywne przyspieszenie procesów myślowych, prowadzące do tzw. gonitwy myśli, której nie jest w stanie kontrolować. W tym stanie często nie dostrzega problemu i nie traktuje objawów jako związanych z chorobą – może twierdzić, że czuje się doskonale i nie potrzebuje pomocy. Zwykle nie zgłasza się do lekarza lub odrzuca interwencję.

Mania wiąże się z nadmiernym pobudzeniem psychoruchowym, wzrostem energii i aktywności, często przy jednoczesnym braku potrzeby snu i poczucia zmęczenia. Chory może podejmować impulsywne decyzje i działania, które są sprzeczne z jego wcześniejszymi wartościami, np. uczestniczyć w bójkach, prowadzić pojazdy w niebezpieczny sposób czy wdawać się w konflikty. Często obserwuje się również zwiększony popęd seksualny, co może prowadzić do przypadkowych kontaktów seksualnych, również bez zabezpieczenia.

Epizod hipomanialny

Epizod hipomaniakalny, w porównaniu z manią, charakteryzuje się łagodniejszym przebiegiem, mniejszą liczbą objawów, ich niższym nasileniem oraz krótszym czasem trwania. Osoba doświadczająca tego stanu odczuwa wzrost nastroju oraz zwiększoną aktywność psychoruchową, jednak wciąż zachowuje częściową kontrolę nad swoim zachowaniem i pewien poziom krytycyzmu wobec siebie.

Pacjent często odczuwa przypływ energii, entuzjazmu oraz motywacji do działania, towarzyszy temu zmniejszone zapotrzebowanie na sen, szybszy tok myślenia oraz wrażenie jasności umysłu. Pojawia się również przekonanie o posiadaniu większych możliwości i wystarczającej ilości czasu na realizację wielu pomysłów, których wcześniej nie był w stanie zrealizować. Mimo tego nowe aktywności często pozostają niedokończone lub szybko porzucane.

Podobnie jak w manii, mogą pojawić się impulsywne i nieodpowiedzialne działania, jednak w przypadku hipomanii osoba chora wciąż częściowo je kontroluje. Występuje także ograniczona zdolność do odraczania działań w czasie – pacjent chce działać natychmiast, co może prowadzić do frustracji i drażliwości, gdy napotyka przeszkody lub sprzeciw ze strony innych. Mimo to nasilenie tych reakcji jest zazwyczaj mniejsze niż w epizodzie maniakalnym.

W hipomanii często dochodzi do zaburzeń koncentracji, a także zmienności apetytu – może on być obniżony, zwiększony lub typowy. Objawy psychotyczne nie występują. Często osoba nie postrzega swojego stanu jako problematycznego i nie zgłasza potrzeby leczenia – mimo sygnałów ostrzegawczych od bliskich. Również otoczenie nie zawsze rozpoznaje hipomanię jako objaw zaburzenia – bywa ona odbierana jako pozytywna zmiana po epizodzie depresyjnym, przejaw rozwoju lub „odzyskiwania” energii życiowej.

Zdarza się, że zachowania hipomaniakalne spotykają się z akceptacją – pacjent może być postrzegany jako towarzyski, pełen zapału, inicjatywy i optymizmu. Choć nie każdy epizod hipomanii świadczy o obecności choroby afektywnej dwubiegunowej, każdy taki przypadek wymaga oceny psychiatrycznej i dalszej obserwacji.

Epizod mieszany

Epizod mieszany charakteryzuje się jednoczesnym występowaniem symptomów typowych dla depresji oraz objawów maniakalnych lub hipomaniakalnych. Może dochodzić do sytuacji, w której spowolnienie psychoruchowe współwystępuje z przyspieszonym tokiem myślenia, niepokojem i nadmierną drażliwością.

Z kolei w fazie wzmożonej aktywności pacjent może jednocześnie odczuwać głęboki smutek, brak radości, pustkę emocjonalną oraz pojawiające się myśli samobójcze. Szczególne zagrożenie stanowią mieszane epizody z nasilonym pobudzeniem i wewnętrznym napięciem połączonym z depresyjnym nastrojem i utratą sensu życia – taki stan określany jest jako „pobudzenie z depresją”.

Epizody tego rodzaju wymagają szczegółowej obserwacji psychiatrycznej, zwłaszcza w kontekście możliwych tendencji samobójczych, które mogą rozwijać się szybko i w sposób trudny do przewidzenia.

Okres remisji

Okres remisji to faza, w której objawy choroby ustępują całkowicie (remisja pełna) lub utrzymują się w łagodnej, ograniczonej formie (remisja niepełna). Nawet przy braku dolegliwości lub ich minimalnym nasileniu, konieczne jest kontynuowanie opieki psychiatrycznej oraz regularne stosowanie zaleconych leków. Ma to kluczowe znaczenie w profilaktyce nawrotów i utrzymaniu stabilizacji stanu psychicznego pacjenta.

Test na chorobę afektywną dwubiegunową

Do wstępnej oceny możliwości występowania choroby afektywnej dwubiegunowej może posłużyć test samooceny, który pozwala zidentyfikować charakterystyczne objawy. Kwestionariusz dotyczący zaburzeń nastroju dla osób dorosłych jest dostępny online.

Należy jednak pamiętać, że tego rodzaju test stanowi jedynie wsparcie diagnostyczne – pełne rozpoznanie może być postawione wyłącznie przez lekarza psychiatrę na podstawie szczegółowej oceny klinicznej.

Leczenie choroba afektywna dwubiegunowa

Choroba afektywna dwubiegunowa jest schorzeniem, które można skutecznie leczyć, choć proces ten zazwyczaj wymaga dłuższego czasu.

Główne cele terapii to:

• osiągnięcie pełnej remisji lub redukcja nasilenia objawów,

• zapobieganie nawrotom zaburzenia,

• umożliwienie pacjentowi powrotu do satysfakcjonującego i stabilnego funkcjonowania.

Efektywność leczenia zależy od zastosowania zintegrowanych metod, takich jak:

• farmakoterapia – podstawowy element leczenia, obejmujący dobór leków odpowiednio do rodzaju epizodu i dominujących objawów,

• psychoedukacja – edukowanie pacjenta oraz jego bliskich w zakresie specyfiki choroby i nauka rozpoznawania objawów zwiastujących nawrót,

• psychoterapia – rekomendowana szczególnie w okresach stabilizacji, koncentruje się na wsparciu w codziennym życiu i radzeniu sobie z wyzwaniami emocjonalnymi.

Rokowanie - choroba afektywna dwubiegunowa

Na przebieg choroby afektywnej dwubiegunowej oraz rokowania znacząco wpływają:

• szybkie postawienie diagnozy i rozpoczęcie odpowiedniego leczenia specjalistycznego,

• dobra relacja i współpraca pacjenta z lekarzem prowadzącym,

• konsekwentne przestrzeganie zaleceń terapeutycznych,

• wsparcie emocjonalne i zaangażowanie ze strony najbliższego otoczenia.

Choroba afektywna dwubiegunowa u dzieci

Choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD) najczęściej diagnozowana jest u młodych dorosłych, choć zdarza się, że rozpoznanie stawiane jest również u dzieci i nastolatków. Typowym objawem są nagłe, nieuzasadnione wahania nastroju, polegające na gwałtownym przechodzeniu od euforii do przygnębienia.

Kryteria diagnostyczne stosowane w przypadku dzieci i dorosłych są identyczne, jednak u młodszych pacjentów zamiast euforii często pojawia się drażliwość, impulsywność, skłonność do złości i zachowań buntowniczych. Wskazówką mogą być także: nadmierna aktywność, szybki tok myślenia, potrzeba nieustannego mówienia, trudności z koncentracją oraz zmniejszona potrzeba snu.

U dzieci z ChAD często współwystępują inne zaburzenia, takie jak ADHD, zaburzenia lękowe, osobowość typu borderline czy zachowania opozycyjno-buntownicze. Utrzymanie stabilnego rytmu dnia i rutyny ma kluczowe znaczenie dla ich funkcjonowania, a sukcesy szkolne bywają silnie zależne od aktualnej fazy choroby.

Życie z osobą chorą na ChAD

Wsparcie ze strony rodziny odgrywa istotną rolę w procesie leczenia choroby afektywnej dwubiegunowej i jest jednym z kluczowych elementów terapeutycznych. Pomoc najbliższych powinna być dopasowana do aktualnej fazy choroby, ponieważ potrzeby osoby w depresji różnią się od potrzeb osoby przeżywającej epizod maniakalny.

Znajomość podstawowych zasad postępowania może znacząco ułatwić codzienne funkcjonowanie bliskich chorego. Aby skutecznie wspierać osobę z ChAD, warto skonsultować się z lekarzem prowadzącym i zdobyć wiedzę na temat natury choroby oraz jej objawów. Pozwoli to szybciej rozpoznać pierwsze oznaki możliwego nawrotu.

Zachęcaj chorego do kontynuowania leczenia, regularnego przyjmowania leków i przestrzegania zaleceń medycznych. Przypominaj mu, że obecny stan ma charakter przejściowy, a dzięki odpowiednio dobranej terapii możliwe jest odzyskanie kontroli nad życiem.

Ważne jest, aby być obecnym, obserwować zachowanie chorego oraz reagować na ewentualne zmiany. Motywuj do prowadzenia zdrowego trybu życia, w tym: utrzymania stałego rytmu dobowego, dbania o sen, właściwej diety, odpoczynku, aktywności fizycznej i unikania substancji psychoaktywnych.

Okazuj cierpliwość i zrozumienie, nie oceniaj chorego ani nie obwiniaj go za zachowanie wynikające z choroby. Unikaj bagatelizowania jego stanu poprzez słowa typu „weź się w garść” czy „wszystko będzie dobrze”, ponieważ mogą one jedynie pogłębić poczucie winy i osamotnienia.

Choroba afektywna dwubiegunowa to poważne zaburzenie psychiczne, ale przy odpowiednim leczeniu, stałej opiece psychiatrycznej i zaangażowaniu bliskich możliwe jest prowadzenie stabilnego i satysfakcjonującego życia.