Cykoria podróżnik – właściwości lecznicze, działanie oraz przeciwwskazania

Etymologia i synonimy (pochodzenie nazwy i odpowiedniki)

Nazwa rodzajowa Cichorium pochodzi od łacińskiego słowa cichoreum (cykoria), z kolei nazwa gatunkowa intybus pochodzi od greckiego intybon (roślina lecznicza). W polskich glossach występuje pod nazwami blajwas (blejwas), przeklęta panna, czekanka, korzeń św. Piotra, podróżnik, podróżniczka. Nazwa blajwas (blejwas) funkcjonowała od XVI wieku i jest zapożyczeniem z języka niemieckiego od słowa bleiweis (biel ołowiana), z powodu wyglądu przekroju korzenia rośliny. Korzenie cykorii powinny być z zewnątrz brunatne a na przełomie jasne i połyskliwe. Ta połyskliwość była kojarzona z metalem, stąd zastosowanie nazwy blajwas.

W XVIII wieku w Prusach Książęcych funkcjonowała pod nazwą przeklęta panna, co wiązało się z dawnym wierzeniem ludowym, w którym przeklęta dziewczyna została wygnana z domu i zamieniona w roślinę. Zajmuje takie poślednie (gorsze od innych) miejsce, gdyż cykoria podróżnik rośnie zwykle wzdłuż zaniedbanych i porosłych zielskiem dróg.

W średniowieczu funkcjonowała nazwa czekanka, co było zapożyczeniem z języka czeskiego i określało roślinę, którą była zaklętą dziewczyną czekającą przy drodze na ukochanego. Wiązało się to z inną legendą, według której kwiaty cykorii swój niebieski kolor zawdzięczają oczom płaczącej dziewczyny za straconym ukochanym. Dlatego czasem roślina funkcjonuje również pod nazwą podróżnik błękitny. W kulturze ludowej cykoria podróżnik jest spotykana również pod nazwami podróżnik lekarski, podróżnik pospolity, cykoria polna, cykoria dzika, rany Pana Jezusa, batogi św. Jana, bicz świętego Piotra, batożki św. Piotra, poderwaniec, ostrzewka, królewna, szczerbak, suchotnik, dorożnyk, twardostój, grab, grabinka oraz uraźnik.

Występowanie (skąd pochodzi cykoria podróżnik)

Początkowy obszar występowania cykorii podróżnika obejmował znaczną część Europy, Azji oraz Afryki Północnej w Algierii i Tunezji. Z czasem jej obszar rozprzestrzenił się i obecnie, poza Antarktydą, obejmuje wszystkie kontynenty. Cykoria podróżnik jest uprawiana w Azji, Europie, Afryce, Ameryce Północnej i Południowej oraz Australii, Nowej Zelandii i Melanezji.

W polskiej florze jest archeofitem, czyli gatunkiem obcego pochodzenia, który przywędrował z rejonu basenu Morza Śródziemnego na przełomie XV i XVI wieku. Występuje pospolicie na obszarze całego kraju, zasiedlając stanowiska słoneczne, ewentualnie półcieniste, zwykle na glebach piaszczystych i kamienistych. Spotykana jest na poboczach dróg, miedzach, ugorach, nasypach, pastwiskach, łąkach i obrzeżach pól uprawnych. Gdy rośnie na suchym terenie, wówczas jej kwiaty tracą intensywność zabarwienia. Rosnąc głównie na przydrożach, była określana, iż „rośnie w polu między trawami po twardych miejscach”.

Charakterystyka (typowe cechy)

Cykoria podróżnik jest rośliną wieloletnią, osiągającą w zależności od warunków rozwoju od 30 do 120 (150) cm wysokości. Charakteryzuje się palowym, grubym, mięsistym i słabo rozgałęzionym korzeniem, który jest barwy brunatnej i o gorzkim smaku. W korzeniu rośliny, a także częściowo w łodydze, znajduje się mleczny sok.

Wiosną roślina wytwarza rozetę liści odziomkowych, które są wydłużone, o brzegu zatokowo, pierzasto powycinanych, a następnie sztywną łodygę. Łodygi są dość cienkie, rozgałęzione, dość słabo ulistnione, barwy zielonawoszarej i u nasady szorstko owłosione. Dzięki zawartości mocnych włókien łodygę cechuje odporność na zerwanie.

Liście na łodygach są niewielkie i rzadko rozmieszczone, kształtu podługowatego lub lancetowatego, całobrzegie lub lekko ząbkowane. Obejmują one łodygę strzałkowatą lub sercowatą nasadą. Liście dolne są owłosione od spodu i zatokowo pierzastodzielne, dorastające do 20 cm długości.

Na wierzchołkach łodyg i w kątach liści wyrastają duże koszyczki kwiatowe, o średnicy 3-4 cm, złożone z licznych, języczkowatych kwiatów o koronie w kolorze jasnoniebieskim, a rzadziej białym lub różowym. Listki okrywy koszyczka ułożone w dwóch szeregach i gruczołowato owłosione. Kwiaty brzeżne są dłuższe, lancetowate. Koszyczki kwiatowe są bardzo trwałe i otwierają się wczesnym rankiem, a zamykają w południe i więdną. Kwitnie od czerwca (lipca) do września (października). Roślina owadopylna i wiatrosiewna. Jej owocem jest jasnobrązowa lub czarniawa niełupka, z wieńcem złożonym z krótkich łusek. Cała roślina ma charakterystyczny gorzki smak.

Surowiec (co zbieramy)

Surowcem zielarskim jest ziele (Herba Cichorii) i korzeń (Radix Cichorii) cykorii podróżnika, zebrane ze stanu naturalnego. Czasem surowiec mogą stanowić same płatki kwiatu.

Ziele zbiera się w początkowych fazach kwitnienia rośliny, ścinając wierzchołki pędów, długości ok 20 cm. Podczas zabiegu na roślinie pozostawia się łodygi grube oraz zdrewniałe. Ziele podróżnika  dobrze wysycha w warunkach naturalnych. Sztucznie można suszyć w temperaturze 30°C. Prawidłowo wysuszone ziele podróżnika powinno zachować naturalną barwę – kwiaty niebieską, a łodyga i liście zieloną.

Korzenie podróżnika wykopuje się jesienią (październik) bądź bardzo wczesną wiosną, odcinając części nadziemne i oczyszczając z ziemi oraz usuwając drobne korzonki. Dla szybszego wyschnięcia surowca, grubsze korzenie mogą być przekrojone wzdłuż. Korzenie warto suszyć w suszarniach w temperaturze do 40°C. Po wysuszeniu korzeń powinien być twardy i łamliwy, na zewnątrz brunatny, a po przełamaniu jasny.

Główne związki (co zawiera cykoria podróżnik)

Głównym związkiem aktywnym cykorii jest polisacharyd inulina, którego zawartość w korzeniu dochodzi do 50%. Poza tym mleczny sok pochodzący z korzenia zawiera glikozydy (intubinę), garbniki, cholinę, cukry redukujące, kwasy organiczne (askorbinowy, chlorogenowy, izochlorogenowy, cykoriowy, kawowy). Ponadto występują związki żywicowe, związki gorzkie, laktucyna, alkohol trójterpenowy, taraksasterol oraz ester kwasu paraoksyfenylo-szczawiowego. Liście podróżnika zawierają flawonoidy, kumaryny, witaminy z grupy B, C, P i PP, tłuszcze, garbniki, substancje śluzowe, cholinę, związki gorzkie, cukry redukujące oraz sole żelaza, sodu, potasu, manganu, wapnia i fosforu. Z kolei w kwiatach występują glikozydy kumarynowe – cykoryna i eskulina. Ponadto kwasy fenolowe, flawonoidy, substancje gorzkie i olejki eteryczne.

Właściwości i zastosowanie w domowym leczeniu

Cykoria podróżnik charakteryzuje się korzystnym wpływem na układ pokarmowy i przede wszystkim pobudza przemianę materii. Stosowana przy braku apetytu i niestrawności, ponieważ pobudza łagodnie wydzielanie soku żołądkowego, poprawia trawienie, zwiększa przyswajanie i wchłanianie substancji odżywczych. Tradycyjnie z uwagi na pobudzanie czynności wątroby, stosowana jest jako środek żółciopędny, żółciotwórczy i ułatwiający jej przepływ przez drogi żółciowe. Wykazując działanie probiotyczne, wzbogaca florę bakteryjną jelit, a także reguluje i ułatwia proces wypróżniania.

Jest środkiem przeciwbakteryjnym, wiatropędnym, a także środkiem lekko moczopędnym i tzw. czyszczącym krew. Wpływa dodatnio na czynność nerek. Ponadto działa hipoglikemicznie, a także hipocholesterolemicznie, przez co obniża poziom cholesterolu oraz reguluje poziom trójglicerydów we krwi. Wykazuje korzystny wpływ na pracę serca, zwalniając przyspieszony puls oraz łagodnie działając na nie stymulująco.

Podróżnika używa się w postaci naparu (przy braku apetytu i uczuciu pełności), odwaru (działanie odtruwające, żółciopędne i moczopędne), nalewek (działanie wzmacniające i uspokajające, regulujące ciśnienie krwi i wzmacniające serce), herbatek ziołowych (poprawa apetytu) i mieszanek oczyszczających korzenia podróżnika wraz z zielem skrzypu i pokrzywy (działanie moczopędne, oczyszczające, przyspieszające przemianę materii i korzystnie działające na choroby skórne).

Wyciągi z kwiatów cykorii działają lekko uspokajająco na centralny układ nerwowy, tonizująco na serce. Ponadto zmniejszają przepuszczalność naczyń krwionośnych, działają przeciwzapalnie, lekko moczopędnie i słabo odkażająco. Wyciągi z ziela i korzenia działają przeciwzapalnie, uspokajająco, antyseptycznie, żółciopędnie, wzmacniająco, moczopędnie, odtruwająco. Regulują przemianę materii, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, zwiększają apetyt, regulują ciśnienie krwi, polepszają trawienie, ułatwiają przyswojenie mleczka pokarmowego. Syrop z cykorii jest tradycyjnym środkiem wzmacniającym dla niemowląt, a także wspomagającym dla osób cierpiących na reumatyzm i artretyzm.

Zewnętrznie cykoria działa pielęgnacyjnie, antyoksydacyjnie, regulując wydzielanie sebum oraz zapobiegając wypadaniu włosów.

Wskazaniami do stosowania cykorii podróżnika są choroby zakaźne, skórne, wątroby, uszkodzenia miąższu wątroby przez związki toksyczne, a także przewlekłe choroby wątroby i marskość wątroby. Zalecana jest w dolegliwościach pęcherzyka żółciowego, trzustki, a także w stanach zapalnych układu pokarmowego, wrzodów żołądka, nieżytu żołądka i jelit, niestrawności, bólu brzucha i kolki w obrębie jamy brzusznej oraz wzdęcia. Podróżnika można stosować przy osłabieniu, skokach ciśnienia krwi, stanach ozdrowieńczych, braku łaknienia i zaburzeniach trawienia, a także w niestrawności nerwowej, czynnościowej i fermentacyjnej. Ponadto jest zalecany na reumatyzm, dnę moczanową, zapalenie gruczołów limfatycznych, wyczerpanie nerwowe, stres, skąpomocz, kamicę moczową, pękanie naczyń krwionośnych, choroby oczu i cukrzycę, jak również w przypadku nagromadzenia toksyn we krwi, trądziku, oraz stanach zapalnych skóry. Jest pomocny przy chorobie Alzheimera.

Uwaga! Przetwory z cykorii podróżnika można bezpiecznie podawać dzieciom oraz kobietom w ciąży. Przyjmowanie nadmiernej ilości cykorii może działać przeczyszczająco i podrażniać przewód pokarmowy.

W mitach, legendach i na ludowo (w historii)

Cykoria podróżnik jest ziołem, które uprawiane jest jako roślina spożywcza od około 300 roku p.n.e. Była uprawiana w starożytnym Egipcie, gdzie miała wchodzić w skład gorzkich ziół spożywanych przez Izraelitów podczas Paschy. Grecki lekarz Hipokrates, będący „ojcem medycyny” opisywał jej zbawienny wpływ na biegunki i zatrucia. Z kolei perski uczony i lekarz Avicenna na przełomie I i II wieku, przedstawiał ją pod nazwą hindiba i jako skuteczną roślinę na zapalenie stawów, oraz przypisywał jej właściwości przeciwrakowe.

Arabowie podróżnika stosowali w homeopatii, w Karpatach leczono nią skaleczenia, z kolei w Ukrainie i Afganistanie malarię. Stosowano ją także powszechnie w terapii żółtaczki i gruźlicy. Do dzisiejszego dnia stanowi ważny składnik ziołolecznictwa i diety Beduinów.

Nieskomplikowane wymagania siedliskowe rośliny oraz jej powszechne występowanie doprowadziły do rozpowszechnienia podróżnika i wykorzystanie jego leczniczych właściwości już od ok. XII wieku. Średniowieczne dzieła o tematyce leczniczej, zalecały odwarem z ziela cykorii leczyć objawy żółtaczki. Z kolei ból głowy należało leczyć okładami ze świeżych liści przykładanych do czoła. Cykoria nazywana była wówczas „wyśmienitym lekarstwem, które czyści, otwiera i wzmacnia”.

Św. Hildegarda z Bingen w swojej Physica pisze, że „cykoria jest ciepła i wilgotna” oraz „ten kto nosi ją przy sobie, spotka się z nienawiścią innych ludzi”. Zalecała pić często na noc podróżnika gotowanego w winie, wraz z łopianem, przy dolegliwościach klatki piersiowej oraz chrypce, aby pozbyć się zalegającego śluzu. Z kolei na zaparcia i problemy trawienne, zalecała przygotowanie i picie po jedzeniu i na noc, mikstury z wysuszonej i sproszkowanej cykorii z łopianem oraz miodem.

W Zielniku Szymona Syreńskiego, polskiego lekarza i botanika z przełomu XVI i XVIII wieku, czytamy, że świeżą cykorię używano do sałat, a z suszonego i sproszkowanego korzenia sporządzano trunek pomocny przy dolegliwościach wątroby. Był tak bardzo skutecznym, że Syreński cykorię nazwał „wątrobnym zielem”. Syreniusz ponadto zalecał podróżnika w leczeniu żółtaczki, zaflegmienia organizmu, dolegliwości śledziony. Sprawdzała się na pasożyty, puchliny, krwawe stolce, zaburzenia miesiączkowania, skąpomocz, kamienie nerkowe, a także gorączki, zapalenia oczu czy też bóle zębów. Szczególną rolę przypisywał jej w leczeniu chorób skóry, o czym pisze „karbunkuł obmartwia y leczy /który my wrzodem ognistym /albo wąglikiem mianujemy /liście podróżnikowe świeże tłukąc /a przykładając (…). Podróżnik z liściem y korzeniem swym świeżo zielony utłuczony /a w małe gałeczki stoczony /y dobrze ususzony /albo radniey w kołaczki porobiony /dla krost na ciele /tak iątrzących /iako nie iątrzących chowany (…). Zawrzedziałości na wstydliwych członkach oboiey płci /zdziurawione y otworzone / sok z Podrózniku / chusteczki albo fleytuszki w nim maczając a przykładając”. Syreński wyjątkowo cenił to zioło.

Korzeń podróżnika, po wysuszeniu, zmieleniu i uprażeniu stał się ważnym substytutem kawy pod koniec XVIII wieku. W formie naparu, jako zamiennik kawy został spopularyzowany dekretem króla Prus Fryderyka II Wielkiego. W czasie wojen napoleońskich rozprzestrzenił się po Europie, a na statkach kolonialnych dotarł do Ameryki.

Według wierzeń i obrzędów ludowych kwitnąca cykoria podróżnik była święcona w dniu M.B. Zielnej i miała również pewne moce magiczne, gdyż „zatknięta za strzechę strzegła domostwo przed epidemiami, przed morowym powietrzem”. Rzucona na mrowisko sprawdzała siłę miłości, o czym świadczy zwyczaj, podczas którego „kwiatków używają pastuszkowie w polu, dziewczęta i chłopcy do wróżenia. Chłopiec obiera jeden kwiatuszek, dziewczynka drugi i rzucają oba do mrowiska, czyj kwiatek poczerwienieje wcześniej, to tej osoby uczucia są żywsze”.

Z podróżnikiem wiąże się również pewna legenda, w której „raz szły dwie siostry naprzeciwko matki. Starszej zdała się droga za daleką. Postanowiła więc czekać na matkę i młodsza siostra poszła dalej. Zniechęcona długim oczekiwaniem rzekła wreszcie: «Chciałabym zaraz zostać podróżnikiem». Życzenie jej spełniło się, została zamieniona w podróżnika i dotąd czeka przy drodze siostry, który by ją wybawiła, a ponieważ przed wyrzeczeniem powyższych słów odwróciła się od słońca, teraz za karę za niem obracać się musi”.

W lecznictwie ludowym cykoria podróżnik była stosowana na bóle wewnętrzne, w postaci pitego naparu z kwiatów. Zioło było równie skuteczne na „dolegliwości kobiece” a „palone w fajce uśmierzało ból zęba”. Stosowano je rano na czczo przeciw katarowi, w postaci posiekanej i zgotowanej we wrzącej wodzie. Podróżnika używano również jako leku na ból żołądka i zaostrzenie apetytu, a liście tej rośliny przykładano na rany i oparzenia. Odwar z całej rośliny wywoływał poronienie u kobiet.

Dzieci chore na suchoty bądź dzieci wątłe, były kąpane w odwarze podróżnika. Z kolei na dolegliwości reumatyczne popularna była recepta, gdzie „na reumatyzm lub gościec garść świeżego ślazu, dzikiej cykorii i burakowego ziela pokrajać i włożyć razem w garnek, a zakrywszy go hermetycznie, postawić na cztery godziny w gorącym popiele; wyciśnięty sok ciepły z tych ziół pić parę razy dziennie po kieliszku”.