Glistnik jaskółcze ziele - skuteczna broń nie tylko na kurzajki. Czym jest i jakie ma właściwości?

Etymologia i synonimy (pochodzenie nazwy i odpowiedniki)

Łacińska nazwa rodzajowa Chelidonium pochodzi od greckiego słowa chelidon (jaskółka) i nawiązuje do zbieżności pory zakwitania i ginięcia rośliny z wiosennym przylotem oraz odlotem jaskółek. Nazwa gatunkowa majus (=major) oznacza większy. Angielski lekarz i botanik Nicholas Culpeper w XVII wieku wysunął wniosek, iż nazwa związana jest z faktem, że ziele glistnika miało być wykorzystywane przez jaskółki do regeneracji oczu, w przypadku ich wydłubania młodym pisklętom.

Roślina ma wiele nazw ludowych i zwyczajowych w polszczyźnie. Ze względu na żółtą barwę kwiatów i soku mlecznego nazywana jest złotnikiem, żółtnikiem, żółcieńcem, żółcieniem, żółtakiem, złotogrochem czy złotokwiatem. Z uwagi na wykorzystywanie rośliny do zwalczania („wypędzania”) robaków, szczególnie u dzieci, nazywana bywa jako glistewnik, glistnik, glistnik pospolity, glistnik większy, gliśnik oraz glizdownik. Nawiązanie do terminu przylotu jaskółek determinuje nazwy jaskółecznik, jaskółcze ziele, jaskółcze gniazdo, jaskółcze gniazdo większe oraz jaskólnik. Z uwagi na porę kwitnienia rośliny, przypadającą na kwiecień, czyli w czasie Wielkanocy, często nazywana jest allelujki.

Inne stosowane nazwy to: cendalia, cendalija, cyndalia, cyndalija, cyndabija, cyndelija, cyngalia, cencelia, cencelija, cencylia, cencylija, cyncylia, celidonia, centuria, cecelija, cecelia, mlecz, sapun, sapon, hładysznik, kurza ślepota, niebospad, jodyna, psi mlecz, rostopaść, samozełeń, sobacza lilija, brodawka, brodawnik, ziele od brodawek, lantonica, liście Pana Boga, ziele Marii, złoty korzeń, krwawe ziele, złoty groszek, oraz dar niebieski.

Występowanie (skąd pochodzi)

Glistnik jaskółcze ziele jest rośliną rozpowszechnioną w strefie klimatu umiarkowanego w Eurazji oraz na innych kontynentach, gdzie został zawleczony. Występuje na obszarze niemal całej Europy z wyjątkiem Półwyspu Skandynawskiego i Islandii. W Azji nie występuje jedynie w jej północnych i południowych krańcach. Ponadto rośnie na Wyspach Kanaryjskich, w północnej Afryce, Ameryce Północnej oraz w Nowej Zelandii. W Polsce jest gatunkiem pospolitym na całym obszarze po pogórze, rzadszy w reglu dolnym. W Tatrach stanowiska osiągają 950 m n.p.m., w Karkonoszach 850 m n.p.m. a w Bieszczadach 600 m n.p.m.

Glistnik rośnie w miejscach zacienionych, na glebach świeżych, żyznych i bardzo żyznych, próchnicznych, o odczynie obojętnym do zasadowego, zasobnych w azot. Występuje na obrzeżach lasów i w zaroślach, w okrajkach i prześwietleniach lasów na siedliskach wilgotnych grądów i żyznych buczyn. Często w miejscach ruderalnych, na wysypiskach śmieci, przydrożach, przypłociach oraz rumowiskach. Częsty chwast w parkach, sadach i ogrodach. Nierzadko rośnie jako przypadkowy epifit na ogławianych np.: wierzbach, gdzie jego nasiona zanoszone są przez mrówki.       

Charakterystyka (typowe cechy)

Glistnik jaskółcze ziele jest byliną silnie gałęzistą, wyrastającą do 1,0 m wysokości. Posiada palowy system korzeniowy w postaci grubego, stożkowatego kłącza z licznymi cienkimi korzeniami bocznymi. Barwa korzeni ciemnobrunatna, prawie czarna, wewnątrz żółtoczerwona. Wczesną wiosną wytwarza rozetę dużych liści, a następnie delikatne łodygi. Łodyga jest wzniesiona, obła, górą widełkowato rozgałęziona, cała rzadko odstająco owłosiona. Wewnątrz jest pusta i przeważnie zapadnięta.

Liście złożone, ustawione skrętolegle, ciemnozielone a pod spodem sinozielone i słabo owłosione. Są one nieregularnie pierzastosieczne o odcinkach jajowatych, tępych i karbowano-wcinanych. Liście dolne ogonkowe a górne siedzące. Kwiaty jaskrawożółte, czteropłatkowe o średnicy 1-2 cm i zebrane w luźne nibybaldachy. Dwie działki kielicha widoczne tylko w pąku, szybko odpadające. Płatki korony nieprzylegające do siebie. Pręciki liczne. Słupek z dwudzielnym znamieniem. Kwitnie od maja do września.

Roślina przekwita szybko, wykształcając torebki, czyli owoce przypominające wyglądem strąki. Torebka jest równowąska, jednokomorowa, pękająca od nasady ku wierzchołkowi wzdłuż dwiema klapkami. Zawiera liczne, kuliste, błyszczące i czarne nasiona. Nasiona zjadane są przez mrówki, które przyczyniają się do ich rozsiewania.

Cała roślina ma niemiły zapach oraz szczypiący, gorzki smak. Po zerwaniu ze wszystkich skaleczonych części rośliny (łodygi, liści), wycieka żółtopomarańczowy sok mleczny, zawarty w wakuolach żywych komórek rurek mlecznych. Roślina trująca!

Surowiec (co zbieramy)

Surowcem zielarskim jest ziele glistnika (Herba Chelidonii / Chelidonii herba) i korzeń glistnika (Radix Chelidonii / Chelidonii radix) pozyskanych ze stanowisk naturalnych i upraw polowych.                Korzenie wykopuje się jesienią lub wczesną wiosną w drugim roku uprawy, lub pozyskuje się od roślin starszych w stanowiskach naturalnych. Po wydobyciu i wyczyszczeniu z części nadziemnych oraz nadgniłych, korzenie się płucze w celu usunięcia ziemi. Po osuszeniu można je pokrajać wzdłuż celem szybszego wyschnięcia. Korzenie można suszyć w suszarni w temperaturze 50-60°C.

Ziele glistnika (młode pędy) można zbierać 2- lub 3-krotnie już w pierwszym roku uprawy. Ścina się pędy w początkowym okresie kwitnienia roślin, tj. w maju i czerwcu. Z zebranym zielem należy ostrożnie postępować, gdyż łamane i zgniatane łatwo ciemnieje. Ziele w warunkach naturalnych można suszyć wyłącznie w dni ciepłe i bezdeszczowe. W suszarni mechanicznej należy je suszyć w podwyższonej temperaturze do ok. 30°C.

Główne związki (co zawiera)

Główną grupą związków czynnych glistnika są alkaloidy izochinolinowe. Zawiera ich blisko 20, głównie w soku mlecznym. Są to głównie chelidonina, chelerytryna, chelitrydyna, sangwinaryna, protopina, alfa-allokryptopina, beta-allokryptopina, berberyna, koptyzyna, stylopina, a także sparteina. Ich zawartość w zielu wynosi 0,48-1,04%, z kolei w korzeniach do 1,95% (do 3,00%). W korzeniu głównym alkaloidem jest chelidonina, z kolei w zielu koptyzyna.

Ponadto w glistniku występują kwasy organiczne (chelidonowy, cytrynowy, jabłkowy, kawowy, ferulowy, kumarynowy i gentyzynowy), saponiny, pochodne kwasów fenolowych, sole wapniowe, enzymy, flawonoidy, aminy biogenne (histamina, tyramina), karoteny, witaminę C, glikogen oraz śladowe ilości garbników i olejku eterycznego.

Właściwości i zastosowanie w domowym leczeniu (na co)

Glistnik jaskółcze ziele działa rozkurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli, przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych oraz narządów rodnych. W związku z powyższym ziele może być zalecane przy bólach brzucha, wywołanych kolką jelitową, wątrobową i nerkową. Ponadto stosowane przy bolesnych skurczach narządów rodnych. Wyciągi z glistnika mogą być pomocne w leczeniu kamicy żółciowej oraz podczas stanu zapalnego pęcherzyka żółciowego.

Preparaty z ziela działają przeciwalergicznie, żółciopędnie, przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, pierwotniakobójczo, grzybobójczo, znieczulająco, uspokajająco i przeciwbólowo. Potencjalnie wykazują właściwości przeciwnowotworowe oraz słabe narkotyczne. W domowym leczeniu stosowane także przy astmie i migrenie. Roślina może być stosowana przy zaburzeniach wydzielania i przepływu żółci oraz przy braku łaknienia, spowodowanym niedoborem soku żołądkowego. Ma również właściwości obniżania ciśnienia tętniczego krwi.

Okłady nasączone sokiem z ziela służą do usuwania brodawek i kurzajek. Są również pomocne w leczeniu grzybic skóry, łuszczycy, trudno gojących się ran i uszkodzeń skóry. Odwarem z glistnika można przemywać rany, wrzody, nadżerki, a także gradówki na powiekach. Wyciągi z glistnika mogą być również wykorzystywane w homeopatii przy leczeniu napięciowych bóli głowy, nudności oraz suchego kaszlu, jak również przy regulacji pracy i stanach zapalnych wątroby i dróg żółciowych.

Obecnie glistnik stosowany jest przede wszystkim jako środek przeciwskurczowy w chorobach przewodu pokarmowego i zewnętrznie w leczeniu chorób oczu i schorzeń skórnych. Roślina może być stosowana w postaci odwaru lub naparu oraz świeżego ziela.

Uwaga! Ze względu na własności toksyczne leczenie tą rośliną może być przeprowadzane tylko za wiedzą i pod kontrolą lekarza. Preparaty z glistnika mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami. Objawem zatrucia jest ból i pieczenie w jamie ustnej, ślinotok, ból brzucha i biegunka. Leki z glistnikiem nie mogą być stosowane pod koniec ciąży, w chorobie wrzodowej, przy jaskrze bądź zaćmie i ostrych nieżytach przewodu pokarmowego.

Preparaty i wyroby medyczne, suplementy oraz kosmetyki zawierające glistnik jaskółcze ziele  

• Iberogast, płyn doustny, 20 ml

Inne zastosowanie (ciekawostki)

• jako roślina ozdobna – odmiany o kwiatach pełnych lub silnie wcinanych liściach i płatkach,
• w weterynarii naparami z glistnika leczono spuchnięte wymiona krów oraz usuwano pasożyty wewnętrzne u trzody chlewnej,
• dym powstający ze spalonej rośliny ma właściwości owadobójcze,
• ziarno pszenicy moczone w soku z glistnika służyło jako pułapka na ryby i ptaki,
• naturalny pestycyd stosowany w Chinach,
• roślina zamieszczona w tle malarskim sceny „Hołdu Trzech Króli” ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie; zioło ujęte zarówno w postaci płonnych różyczek liści przyziemnych, jak i w postaci rozwiniętych i owocujących okazów.

W mitach, legendach i na ludowo (w historii)

Pierwsze wzmianki o zastosowaniu glistnika w medycynie znajdują się w „Papirusie Ebersa”, datowanego na lata 1550-1553 p.n.e. Już w starożytnej Grecji oraz Rzymie przypisywano mu różne właściwości, zalecając go do zwalczania robaków przewodu pokarmowego, a także jako lek przeciwgorączkowy czy zewnętrznie na dolegliwości skórne. Wspominali o nim Arystoteles, Teofrast z Eresos, Pedanius Dioskurydes oraz Pliniusz Starszy.

Słowo chelidonium w antycznym Rzymie było stosowane w odniesieniu do wyrabianej z rośliny maści na oczy. Alchemicy ceniący żółty korzeń glistnika, i uważając, że w nim tkwi „kamień filozoficzny”, nazywali go coeli donum czyli „darem niebios” lub „kamieniem mądrości”, co według niektórych źródeł jest genezą nazwy naukowej określającej zioło. Ziele dodane do Terra damnata (świat potępiony) miało być lekiem na wszelkie choroby.

W czasach nowożytnych jego zastosowanie opisywali św. Hildegarda z Bingen, Paracelsus, Pierandrea Matthioli czy Hieronymus Bock, którzy zalecali go jako lek na żółtaczkę, przeciwko gorączce oraz na wszelkie dolegliwości skórne jak brodawki, kurzajki i inne naroślą oraz ropnie, podrażnienia i stany zapalne. W XVI wieku zgodnie z panującą wówczas nauką o sygnaturach, glistnikiem z powodu żółtego koloru kwiatów i soku, zaczęto leczyć żółtaczkę i inne choroby wątroby. Wielki uczony średniowiecza, św. Albert Wielki (Albertus Magnus), w wydanej w XVII wieku „Księdze sekretów o cnotach Ziół, Kamieni i Zwierząt niektórych” o glistniku napisał: „Gdyby kto serce kretowe miał, zwycięży wszystkich nieprzyjacielów, wszystkie sprawy a swary uspokoi. A jeśli to położone będzie na głowie chorego, jeśli ma umrzeć – będzie śpiewał głosem wielkim; jeśli nie, płakać będzie”.

Najstarszą udokumentowaną nazwą w języku polskim, odnoszącą się do tego gatunku był złotokwiat, który odnotowano w rękopisie z roku 1468. Z kolei pierwszym, który opublikował nazwę glistnik jaskółcze ziele, był polski botanik Feliks Berdau, który zamieścił ją w dziele „Flora Cracoviensis” z roku 1859. Słynny jasnowidz, zielarz i parapsycholog, ksiądz Czesław Klimuszko sklasyfikował glistnik w pierwszej dwudziestce ziół, mających największą moc uzdrawiania. Ziele glistnika było często święcone podczas obchodów Bożego Ciała jak również podczas święta M.B. Zielnej. Ponadto odwarem z rośliny wyparzano garnki „aby więcej śmietany było na wierzchu”.      

Jaskółczemu zielu, jako roślinie przeciwmorowej, Syreniusz (Szymon Syreński) poświęcił nieco mniej uwagi. Mimo że „przyrodzenie” tego ziela, jako „rozgrzewające i wysuszające na początku czwartego stopnia”, oraz jego moc i skutki („ściera, otwiera, scieńcza, rozprawia, rozraża, rozpędza, a zwłaszcza sok wychędaża”), były zbliżone do właściwości dzięgla, nie znalazło w jego odczuciu, tak szerokiego zastosowania leczniczego.

Glistnik jaskółcze ziele było rośliną, której przypisywano przede wszystkim zdolność wywodzenia z organizmu cholery, czyli żółci „tak ze stolcem, jak i z moczem”. Stosowano go w schorzeniach wątroby, zaburzeniach trawienia, oraz uważano również za skuteczny środek leczący „zaćmienie wzroku”, gdyż miało usuwać z oczu bielmo, błony i zmazy.

Ponadto zioło miało być pomocne w zawrotach i bólach głowy, oraz usuwać puchliny i wrzody, spędzać z twarzy piegi, ścierać liszaje itp. Jaskółcze ziele wchodziło także w skład złożonych specyfików stosowanych w celu usunięcia z organizmu osób zarażonych jadu choroby morowej. Były to leki płynne do przyjmowania wewnętrznego – tzw. trunki, zwykle z dodatkiem driakwi, octu różanego lub winnego, po których przyjęciu należało się pocić. Z ziela wyrabiano również plaster leczący dymienice (zapalenie węzłów chłonnych) i morowe wrzody. W lecznictwie ludowym glistnik był szeroko wykorzystywany, zwłaszcza do leczenia zmian skórnych, w tym brodawek, liszajów oraz ran. Leczono nim również oczy oraz robaczycę u dzieci.

Zdecydowana większość zabiegów leczniczych dotyczących skóry polegała na kontakcie z sokiem tej rośliny lub świeżymi liśćmi, np. przykładanymi na rany lub brodawki, czyli „kurzajki”. Na krosty stosowano maść z glistnika, oliwy, żywicy jodłowej i wosku pszczelego. Zioło pomagało na naboje (odciski) na nogach, gdzie „liść przykłada się na nabój, który mięknie pod liściem i pęka po tygodniu”. Nacieranie korzeniem usuwało odgniotki między palcami, a sok stosowany wewnętrznie usuwał „puchliznę”. Pyłek z kwiatów stosowano na choroby oczu, odwar zalecano zaś na kiłę (przymiot).

Roślina była popularna w leczeniu dzieci, zwłaszcza z chorób pasożytniczych. Stosowano tu lek w postaci odwaru z ziela lub w postaci jedzonych na surowo dojrzałych nasion. Ponadto stosowano ją w leczeniu ospy oraz na czyszczenie. Zewnętrznie stosowany do kąpieli (np. z wrotyczem), co pomagało dzieciom na żółtaczkę, również u noworodków. W przypadku żółtaczki stosowano również herbatę z glistnika.