Cebula zwyczajna - właściwości, uprawa, działanie i przeciwwskazania

Nazwa rodzajowa Allium prawdopodobnie pochodzi od łacińskiego halo (mocno pachnę), co związane jest z charakterystycznym aromatem olejku eterycznego rośliny. Z kolei nazwa gatunkowa cepa pochodzi od łacińskiego caepa, czyli zdrobniałej formy od caepulla/caepula (cebula, por).

Stosowana polska nazwa cebula jest prawdopodobnie zapożyczona od Czechów, choć prawidłowa nazwa botaniczna to czosnek cebula, gdyż gatunek ten należy do rodzaju czosnek. Inne używane nazwy to cebula ogrodowa, cebula jadalna, dymka i skulibaba. W epoce renesansu na ziemiach Polski wymieniana była pod nazwą cybula.

Występowanie - skąd pochodzi cebula?

Cebula jest jednym z najstarszych i najbardziej znanych warzyw i roślin leczniczych na świecie. Wywodzi się z krajów Azji środkowej oraz zachodniej, skąd rozprzestrzeniła się w rejon basenu Morza Śródziemnego, a następnie opanowała kontynent Europejski. Obecnie cebula nie występuje już w stanie dzikim, natomiast jako warzywo uprawiana jest niemal we wszystkich krajach świata.

Cebula rośnie przede wszystkim w klimacie umiarkowanym, jednak z uwagi na płytki system korzeniowy, roślina wrażliwa jest na niedobór wody. Najwyższe plony cebuli uzyskiwane są na glebach próchnicznych, lessach i madach. Nie służą jej grunty podmokłe i kwaśne.  Cebula zajmuje trzecie miejsce wśród warzyw uprawianych na świecie, a jej największymi eksporterami są Chiny, Indie oraz Stany Zjednoczone. Dużo się jej produkuje również w Egipcie, Iranie, Meksyku oraz Brazylii. W Europie jej głównymi eksporterami są Rosja, Hiszpania, Królestwo Niderlandów oraz Polska.

W Polsce cebula zajmuje pierwsze miejsce pod względem wielkości obszaru upraw, a nasz kraj jest jednym z głównych dostawców tego warzywa w Europie.

Charakterystyka - typowe cechy cebuli

Cebula jest rośliną dwuletnią, rzadziej byliną, wytwarzającą płytki i wiązkowy system korzeniowy. W pierwszym roku wytwarza cebulę, czyli podziemny organ spichrzowy. Cebula składa się z silnie skróconej łodygi, tzw. piętki, na której są gęsto osadzone mięsiste, duże pochwy liściowe (liście) o różnych barwach, w zależności od odmiany (białe, fioletowe, żółtawe). W liściach magazynowane są materiały zapasowe.

W drugim roku z piętki wyrastają korzenie przybyszowe, a z pąka znajdującego się na szczycie skróconej łodygi, wyrasta pęd nadziemny (głąbik) zakończony kwiatostanem. Głąbiki są kształtu dętego i bardzo podobne do liści. Nad cebulą przechodzą przez tzw. łodygę pozorną, czyli rurkę tworzoną przez zwinięte i skrócone liście asymilacyjne (zielone, obłe i dęte).

Pędy kwiatostanowe wyrastają na wysokość 90-190 cm i są zakończone kulistymi baldachami, zawierającymi od 50 do 1000 białych kwiatów. Owocem cebuli jest torebka, zawierająca drobne, trójgraniaste, czarne i pomarszczone nasiona.

Surowiec - co zbieramy

Surowcem zielarskim jest cebula (Bulbus Cepae, Allii Cepae Bulbus) i łuski cebuli (Squama Cepae). Cebulę można uprawiać z siewu wprost do gruntu, z rozsady i z dymki. Uprawiana jest jako wczesne warzywo i wówczas zbierana jest wraz ze szczypiorem. Ponadto jest uprawiana na spożywanie przed zimą lub do przechowywania.

Zbiór cebuli do przechowywania rozpoczyna się w początkowym okresie załamywania szczypioru. Jeśli cebula jest zbierana zbyt późno, wówczas ma kruchą i łatwo opadającą łuskę, przez co gorzej się przechowuje. Po zbiorze cebulę należy wysuszyć, po czym odcina się szczypior na wysokości ok. 4 cm. Im później obetnie się szczypior, tym łuski są lepszej jakości.

Główne związki - co zawiera cebula?

W cebuli występuje olejek eteryczny o charakterystycznym zapachu i drażniącym działaniu na śluzówkę oczu oraz dróg oddechowych. Olejek ten w świeżej cebuli może stanowić do 0,5% całkowitej masy surowca. W jego składzie znajdują się związki siarki, jak dwusiarczek alilo-propylowy czy też związki alkilowe, które zostają uwolnione na skutek uszkodzenia ścian komórkowych rośliny. Lotne związki siarki powstają również z sulfotlenku cysteiny, który podlega rozkładowi pod wpływem enzymu allinazy.

Ponadto cebula zawiera antyoksydanty w postaci flawonoidów (glikozydy kwercetyny, izoramnetyny i kemferolu) oraz antocyjanów, będących głównie pochodnymi cyjanidyny i peonidyny. Występują również kwas foliowy i kwas pantotenowy, witaminy A, E, K oraz C. Ponadto witaminy z grupy B, jak B1, B2, B3 oraz B6. W składzie odnajdziemy również białka, tłuszcze, węglowodany, cukry proste, beta-karoten, błonnik, saponiny, fitosterole, enzymy, związki azotowe, sole krzemu oraz liczne pierwiastki, jak sód, żelazo, magnez, chrom, fosfor, potas, selen, cynk, miedź, mangan, wapń i fluor.

W mitach, legendach i na ludowo (w historii)

Cebula od kilku tysięcy lat jest stosowana przez ludzi z różnych regionów świata, zarówno w celach spożywczych, leczniczych jak i terapeutycznych. W Palestynie odnajdywane są w wykopaliskach rysunki naskalne, na których przedstawiona jest cebula. Datowane jest to na epokę brązu, czyli ok. 5000 lat p.n.e. W Mezopotamii była znana już 4000 lat p.n.e., skąd przez Persję sprowadzono ją do Egiptu, a następnie Grecji i Rzymu. U Sumerów, na tabliczkach zapisanych pismem klinowym, cebulę odnajdziemy obok daktyli i czosnku, jako rośliny wykorzystywane w lecznictwie oraz jako składnik diety.

W starożytnym Egipcie już co najmniej 3200 lat p.n.e. przypisywano jej niezwykłe moce, jak zdolność wskrzeszania zmarłych oraz zdolność do zwalczania demonów, dzięki czemu stała się symbolem religijnym. Nawet malowidła ścienne oraz na płaskorzeźbach, czy też teksty na grobowcach wskazują, że traktowano ją z wielką czcią. Będąc symbolem życia wiecznego, dlatego nierzadko Egipcjanie umieszczali ją w mumiach. Freski często przedstawiały kapłanów trzymających w ręku cebulę, a mumia faraona Ramzesa IV miała cebule w oczodołach. Również resztki cebuli znajdowane są pomiędzy zwojami bandaży, którymi owijano mumie. Od staroegipskiej nazwy cebuli – badjar, pochodzi jej starodawna nazwa europejska.

Jak pisze Herodot, znakomity historyk grecki V wieku p.n.e., cebulą, porami i rzodkwią karmiono robotników przy budowie piramidy Cheopsa w Egipcie. Dla pracujących robotników zakupiono cebuli za gigantyczną, jak na owe czasy, kwotę 1600 talentów.  W starożytnym Egipcie cebula miała również duże znaczenie gospodarcze, na co wskazują egipskie wykazy podatkowe.

Z kolei w starożytnej Grecji wierzono w jej działanie poprawiające sprawność fizyczną, dlatego była chętnie spożywana w dużych ilościach przez sportowców przed zawodami. Do reszty Europy trafiła prawdopodobnie wraz z legionami rzymskimi, podczas swoich podbojów. W państwie rzymskim cebula cieszyła się również wielkim uznaniem, będąc ważną częścią diety oraz remedium na wszelkie dolegliwości. Rzymscy gladiatorzy przed walką na arenie nacierali mięśnie cebulą jak i oliwą.

Jej popularność w Północnej Europie rozpoczęła się prawdopodobnie dopiero w średniowieczu. Średniowieczni medycy zalecali cebulę na bóle głowy, ugryzienia węży i na porost włosów. W XII wieku św. Hildegarda z Bingen zalecała jedzenie gotowanej cebuli, zwłaszcza przy gorączce i dreszczach oraz podagrze. Cebuli winni się jednak wystrzegać ludzie o wrażliwym lub chorym żołądku.

W Europie cebulę w pierwszych wiekach uprawiano głównie w ogródkach klasztornych i wirydarzach, skąd przedostawały się do gospodarstw wiejskich całej Europy. Wzmianki o cebuli spotykamy już w naszym piśmiennictwie XV wieku. Była przedstawiana, obok czosnku zarówno jako roślina lecznicza, ale i czarodziejska. W kalendarzu Montwiłła z roku 1603 czytamy „Kapusta, rzepa, pasternak, marchew, chrzan, cebula, obfitość wielka tych ogrodnych rzeczy y smaku dobrego, przeto y małej ceny będą”.

W Ameryce cebulę, która została przywieziona przez osadników z Europy, zaczęto uprawiać od 1648 r. Później okazało się, że Indianie wcześniej już znali i zjadali różne, dzikie gatunki miejscowych cebul. W „Rosyjskim Ludowym Zielniku” z 1871 roku określono cebulę jako „środek przeciwko najbardziej zaraźliwym chorobom i morowemu powietrzu”. W czasie II wojny światowej, w szpitalach wojskowych ZSRR ropiejące rany odkażano miazgą świeżej cebuli. Z kolei we Francji zupy cebulowe zalecano jako lek dietetyczny w cukrzycy.

Na ziemiach Polski cebula jako roślina warzywna była i jest uprawiana we wszystkich jej regionach. Oprócz pożywienia znajduje również zastosowanie w obrzędowości, w wierzeniach ludowych oraz w weterynarii i lecznictwie. W wywarze z łupin cebuli barwione są pisanki wielkanocne, według jednych na żółto, według innych na czerwono lub nawet na brązowo. W Małopolsce cebulę święci się wraz z zielem w dniu M.B. Zielnej, a Beskidzie Śląskim w dzień św. Jana kultywowany jest pewien przesąd, w którym dziewczęta obcinają wieczorem łodygi cebuli w ogródku warzywnym, a której łodyga rozwinie się najbardziej do następnego rana, ta będzie miała największe szczęście.

W wielu regionach przekazywane jest podanie, gdzie „w Boże Narodzenie kraje się dwanaście kawałków cebuli. Kładzie się je rzędem na stole w kierunku od wschodu na zachód. Kawałki te oznaczają miesiące roku. Soli się je następnie. Przez pewien czas leżą tak na stole. Który kawałek staje się mokrym, czyli sól jest mokra, to ten miesiąc, licząc od wschodu na zachód, będzie mokry, wciąż będzie deszcz. A jeżeli tylko kawałek lub połowa zmoknie to przez pewną część miesiąca będzie deszcz padał”. Czasem określonym liściom cebuli nadaje się nazwy miesięcy. Aby chronić cebulę przed tzw. kruczkiem, tj. turkuciem podjadkiem, należało w Wielką Sobotę poświęcić tarninę i wetknąć w grządkę.

Cebula jest jarzyną używaną codziennie, bądź przyprawą do potraw. Jako pokarm postny, cebula spożywana jest w adwencie, tj. „maści” się nią chleb. W niektórych regionach wchodzi w skład potraw wigilijnych, bądź przystraja się nią również stół wigilijny, wkładając ją w siano ułożone na rogach stołu. W lecznictwie ludowym cebula to podstawowy środek stosowany na rany, wrzody i czyraki, który przyspiesza ich gojenie. Najczęściej sposób jej wykorzystania polega na przykładaniu podpieczonych kawałków cebuli. Niektóre źródła podają szczegółowe przepisy maści na „dojrzewanie” wrzodów z udziałem cebuli, tj. „cebulę, która jest w łusce, piecze się, następnie rozciera mydłem i sadłem lub słoniną. Papkę taką bierze się na ściereczkę i przykłada do wrzodów”. Inna metoda polegała na recepturze: „na czyraki lub wrzody przykładają plaster z ciasta pszennego, zaczynionego słodkiem mlekiem, z cebuli pieczonej, z szarego mydła, z maku utartego z miodem, ze spalonego hałunu i białka”.

Cebula była również lekiem na różę, chorobę skórną, jak również służyła do nacierania miejsc po ugryzieniu przez psa. Cebula znajduje zastosowanie zarówno jako lek na kaszel, najczęściej przygotowywana jest z cukrem. Ponadto pomaga na katar, usunięcie flegmy, czy też stosowana by wzbudzić poty. Na wschodzie kraju, by zapobiec bólowi ciała, jadło się cebulę ze stołu wigilijnego oraz połykało bazie z palmy wielkanocnej. Cebulę stosowało się na ból zęba, jako rozkrojoną i przyłożoną do bolącego zęba lub wydrążoną i upieczoną wraz z dziewięcioma ziarnkami pieprzu, przykładano na bolące miejsce.

Cebula ugotowana z pietruszką służyła jako okład przy zatrzymaniu moczu, a przegotowana z mlekiem nadawała się do smarowania opuchliny. W Małopolsce istniało przekonanie, że jedzenie cebuli w dużej ilości „truje glisty”. Z kolei przeciwdziałając wypadaniu włosów, należało moczyć cebulę w białym winie i smarować skórę głowy. Ten sposób był popularny w Lubelskiem. Gdzieniegdzie miała status panaceum na malarię.

Wywar z łupin cebuli był pity też przy chorobach kobiecych, z kolei sok wyciśnięty z cebuli i zimne okłady, były stosowane na kobiece piersi kilka razy na dobę, gdyż zatrzymywały laktację po zakończonym okresie karmienia. Na choroby kobiece, tj. na krwotok z macicy kobiety stosowały okłady według określonych receptur, tj. „ mąkę żytnią naparzaną wrzątkiem z dodatkiem kilku łyżek utartej, pieczonej cebuli rozcierają na masę i nakładają na kawał papieru na objętość macicy. Taki ciepły plaster kładą na brzuch na trzy godziny”. Inna metoda nakazywała, aby „położnicę chwyciły rychło bóle i poród wkrótce nastąpił, potrzeba wziąć cebulę, posiekać drobno i dać chorej do zjedzenia”, lub „dla ulżenia połogu podaje lud chorej wódkę, śledzia i cebulę, żeby wygryzło”. Na Wołyniu istniało również przekonanie, że jedzenie cebuli lub picie jej z białą mirrą wywołuje miesiączkę, z kolei jedzenie w dużych ilościach świeżej cebuli bądź napar z jej łupin, służył do spędzania płodu u niektórych kobiet.

Wśród gminu było popularne powiedzenie „cebula gotowana osłabia zmysł i rozum, wzmacnia żołądek, wzbudza lubieżność”. Ponadto częste jej jedzenie zapewniało długowieczność. W weterynarii cebula wraz z drobno posiekanym pieprzem i mydlinami była lekiem dla konia na boleści, z kolei podanie krowie cebuli z solą przed ocieleniem, pozytywnie wpływało na jej mleko. W wigilię św. Marcina trzeba było dać bydłu cebuli, aby nie miało tzw. wszołów (pasożytów).

Pomimo iż właściwości lecznicze cebuli znane i doceniane były już przez naszych przodków, dopiero w XX wieku rozpoczęto dokładne badania nad możliwościami terapeutycznymi oraz mechanizmami działania substancji zawartych w tej roślinie.

Właściwości i zastosowanie w domowym leczeniu

Cebula wykazuje działanie dezynfekujące i poprawiające przemianę materii. Ponadto obniża ciśnienie tętnicze krwi, podnosi odporność, działa wykrztuśnie i moczopędnie. Wykazuje właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwalergiczne, antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe, wzmagające oczyszczanie dróg oddechowych, przeciwwirusowe i przeciwzapalne.

Udowodnione jest, że cebula zmniejsza poziom lipidów i cukru we krwi, wpływa korzystnie na układ krążenia i stymuluje układ odpornościowy. Ze względu na dużą ilość witamin cebulę zaleca się przy wszelkich awitaminozach oraz przy dolegliwościach grypowych. Ponadto świeży sok wykorzystywany jest jako środek pobudzający trawienie i polepszający przyswajalność pokarmów. Wykorzystywany jest tym samym również przy stanach zapalnych jelit, zaparciach oraz w chorobie nadciśnieniowej na tle miażdżycy naczyń.

Cebula zmniejsza poziom cholesterolu we krwi i hamuje rozwój miażdżycy. Ze względu na dużą zawartość fluoru wpływa dodatnio i konserwująco na stan uzębienia, a łuski cebulowe w formie pasty wykorzystuje się w schorzeniach dróg moczowych, zwłaszcza kamicy nerkowej. Ekstrakty z cebuli stosowane są jako środki łagodzące przebieg infekcji dróg oddechowych oraz lekkich przeziębień. Cebula jest również składnikiem syropu przeciwkaszlowego.

Cebula pomaga w stanach osłabienia, zmęczenia fizycznego i umysłowego, zwłaszcza organizmom młodym. U starszych łagodzi arteriosklerozę oraz otyłość. Często używana zapobiega przedwczesnemu starzeniu się, pasożytom (robakom) jelitowym, schorzeniom prostaty oraz impotencji.

Wyciąg z cebuli oraz maści z niej, z uwagi na właściwości wybielające, wykorzystywane są w terapii zapobiegawczej powstawania blizn pourazowych i oparzeniowych, a także niwelującej stare blizny i skurcze mięśni. Wyciąg z cebuli z powodzeniem wykorzystywany jest również w homeopatii. Łagodzi bóle reumatyczne oraz migreny.

Cebula oraz sok z niej, mogą być wykorzystywane w łagodzeniu obrzęków, przy owrzodzeniach oraz świądu po ukąszeniach owadów.

Miazga ze świeżej cebuli i sok leczą rany, odmrożenia, urazy, gościec, wysypki, a także odciski, brodawki, piegi i wągry.

Uwaga! U niektórych osób cebula może wywołać reakcję uczuleniową i alergiczną. Ponadto osoby, które cierpią na niewydolność serca, refluks przełyku lub zaburzenia trawienia nie powinny spożywać jej w nadmiernych ilościach.

Inne zastosowanie (ciekawostki)

• cebula to przede wszystkim warzywo o dużym znaczeniu gospodarczym i uniwersalną przyprawą,
• występuje w wielu odmianach, a najpopularniejsze to dymka, szalotka i cukrowa,
• stosowana do potraw surowych, duszonych, pieczonych, marynowanych, suszonych, z mięs, ryb, warzyw, serów itp.,
• składnik tzw. miodu cebulowego, czyli mieszanki wyciśniętego soku z cebuli oraz miodu. Do stosowania przy łagodzeniu lekkich przeziębień i nieżytu gardła,
• wykorzystywana w kosmetykach przeznaczonych do pielęgnacji włosów oraz skóry głowy,
• łzy pojawiające się podczas krojenia pojawiają się wskutek uszkodzenia ścian komórkowych, co wywołuje uwolnienie się lotnych związków siarki, które w połączeniu z łzami wykazują działanie drażniące,
• im ostrzejszy jest nóż, którym kroi się cebulę, tym jest mniej łez. Przyczyną tego jest fakt, że tępy nóż rozgniata większą ilość ścian komórkowych,
• pomijając zapach – cebula, ziemniak i jabłko smakują tak samo. Wszystkie są słodkie,
• w 100 gramach cebuli jest ponad 4 gramy cukru,
• aby pozbyć się nieprzyjemnego zapachu cebuli z ust, należy zjeść świeżą pietruszkę,
• suche zewnętrzne łuski cebuli można wykorzystywać do farbowania jedwabiu, wełny, lnu i bawełny na kolor złoto-brązowy,
• wymieniona jest w Biblii, w Księdze Liczb, gdzie dowiadujemy się o wielkiej tęsknocie Izraelitów za nią, podczas swojej ucieczki z Egiptu do Ziemi Obiecanej,
• Wisława Szymborska poświęciła jej wiersz „Cebula” z tomu Wielka liczba (1976)