Hyzop lekarski: właściwości, działanie, wskazania i etymologia zioła

Hyzop lekarski – Hyssopus officinalis L., czyli etymologia i synonimy (pochodzenie nazwy i odpowiedniki)

Łacińska nazwa rodzajowa Hyssopus pochodzi od greckiego słowa hyssopos (święty człowiek), z kolei nazwa gatunkowa officinalis oznacza lekarska (lecznicza). Stosowana w Polsce nazwa hyzop pochodzi prawdopodobnie z języka arabskiego od słowa azzof lub hebrajskiego ezov (esof / ezob) oznaczająca święte ziele, i używanego do rytualnych oczyszczeń. Niemniej z uwagi na błąd w przekładzie Biblii na język grecki, niepoprawnym jest powiązanie hyzopu lekarskiego z hyzopem (ezob), będącym lebiodką syryjską, opisywaną w Starym Testamencie. Innymi nazwami ludowymi i zwyczajowymi dla zioła są: izop, izow, izopek, józefek, józofek, józopek, józefka, izak lekarski oraz lizop.

Występowanie (skąd pochodzi hyzop lekarski)

Hyzop lekarski pochodzi z rejonu basenu Morza Śródziemnego oraz zachodniej i środkowej Azji. Rodzimy obszar jego występowania obejmuje Afrykę Północną (Algierię, Maroko), Europę południową i środkową, Azję Zachodnią (Iran, Turcję) oraz Kaukaz. Rozprzestrzenił się w większości krajów Europy i Azji oraz w Ameryce Północnej, gdzie jest powszechnie uprawiany. Występuje zwykle na kamienistych, suchych, słonecznych stokach, zwykle wapiennych. W Polsce hyzop bywa spotykany czasem jako roślina zdziczała. We florze polskiej jest uważany jako archeofit, czyli gatunek obcego pochodzenia, który pojawił się na tym obszarze w okresie odkrycia Ameryki. 

Charakterystyka (typowe cechy zioła)

Hyzop jest krzewinką wyrastającą od 20 do 50 (60) cm wysokości oraz silnie rozgałęzionym korzeniu. Łodygi posiada czterokanciaste, wzniesione, sztywne i od dołu zdrewniałe. Są one gałęziste i gęsto ulistnione. Liście naprzeciwległe, lancetowate lub równowąskolancetowate, bezogonkowe, drobne, całobrzegie i barwy ciemnozielonej. Kwiaty posiada zrosłopłatkowe, dwuwargowe, barwy fioletowoniebieskiej, niekiedy różowawej, lila lub białej. Zebrane są one po 3 do 7 w kątach liści, w nibyokółkach, tworząc na szczytach pędów pozorne kłosy. Kwitnie od czerwca (lipca) do sierpnia. Owocem jest ciemnobrunatna rozłupka, rozpadająca się na cztery niełupki. Owocuje w sierpniu. Cała roślina w okresie kwitnienia cechuje się bardzo intensywnym, cierpkim, aromatyczno-kamforowym zapachem. 

Surowiec (co zbieramy)

Surowcem zielarskim jest ziele hyzopu (Herba Hyssopii). Do celów leczniczych i przyprawowych ziele pozyskuje się z plantacji. Roślina ma małe wymagania glebowe, preferując stanowiska nasłonecznione, osłonięte od wiatrów, dostatecznie ciepłe i nieprzepuszczalne, zasobne w wapń i odpowiednio odchwaszczone. Ziele zbiera się na początku kwitnienia roślin, ścinając je na wysokości 6-8 cm, aby do surowca nie dostały się zdrewniałe części łodyg. Zbyt niskie cieńcie może doprowadzić do zahamowania dalszego wzrostu rośliny. W zależności od warunków atmosferycznych, zbiór ziela można przeprowadzać 2-3 krotnie w ciągu roku. Ostatni nie może być zbyt późny (koniec sierpnia), aby rośliny mogły dostatecznie odrosnąć przed zimą. Ziele hyzopu w warunkach naturalnych dobrze wysycha, jeśli ułożone jest cienką warstwą, luźno i przy dostatecznym przepływie powietrza. Najlepiej jest go suszyć w ciemności, w temperaturze nieprzekraczającej 40°C.    

Główne związki (co zawiera)

Hyzop lekarski jest zaliczany do surowców aromatycznych, ponieważ najważniejszym składnikiem ziela jest olejek eteryczny (Oleum Hyssopii), którego zawartość w liściach wynosi od 0,3 do 1%, zaś w kwiatostanach od 0,9 do 2%. Głównymi składnikami olejku eterycznego są: b-pinen, pinokamfon i izopinokamfon. Poza olejkiem, w zielu stwierdzono obecność garbników (do 8%), flawonoidów (wśród nich glikozyd flawonoidowy – diosminę 3–6% oraz hyzopinę), a także kwasy fenolowe i gorycze (marubinę). Stwierdzono ponadto występowanie fitosteroli, takich jak ß-sitosterol i stigmasterol, żywic oraz triterpenów: kwasu oleanolowego i ursolowego. Zioło bogate jest również w sole mineralne: potas, wapń, fosfor, magnez, sól, bor, molibden, glin, kobalt, cynk, żelazo oraz w większej ilości mangan i miedź.

W mitach, legendach i na ludowo (w historii)

Hyzop jest jedna z najstarszych roślin leczniczych. Używali go zarówno Grecy jak i Rzymianie. Hipokrates doradzał używanie hyzopu w chorobach dróg oddechowych. Pedanius Dioskurydes, Lucjusz Columella czy Pliniusz Starszy, cenili zioło jako roślinę przyprawową, leczniczą oraz mające znaczenie sakralne stosowane do użytku rytualnego, jako zioło oczyszczające. Dioskurydes zalecał hyzop wraz z rutą, figami i miodem jako lek przy chorobach płuc, a octowe wywary jako płukanki. W starożytnych Chinach stosowano go na choroby układu oddechowego i pokarmowego.  

Dla Hebrajczyków hyzop był rośliną świętą i oczyszczającą. Wiązano kilka gałązek razem, by służyły za kropidło i skrapiano drzwi, progi i okna nowych domostw. Dziewiąty werset „51 Psalmu” głosi: „Pokrop mnie hizopem, a stanę się czysty, obmyj mnie, a nad śnieg wybieleję”. Kropiono wszystko, co miało styczność z umarłymi, ze śmiercią. Hyzop oczyszczał fizycznie, moralnie i psychicznie.

W średniowieczu również ceniono jego właściwości lecznicze. Avicenna, perski lekarz i uczony w X wieku stosował zioło przy chorobach nowotworowych skóry, wątroby, śledziony i macicy. Leczono nim również schorzenia płuc, łącznie z gruźlicą. W czasie epidemii dżumy był uważany za skuteczny środek przeciw tej chorobie.

Św. Hildegarda z Bingen polecała go na choroby gardła i bóle głowy oraz przy puchlinie wodnej. W swoim XII-wiecznym dziele „Physica” o zielu pisze: „Hizop jest z natury suchy, umiarkowanie ciepły i ma dużą siłę działania, dzięki czemu nie oprze się mu nawet bryła skalna, która znajduje się tam, gdzie wysiewa się to ziele. Często spożywany przepędza chore i zgniłe piany soków, to znaczy zbiera z nich pianę (czyli oczyszcza je), podobnie jak żar w garnku sprawia, że zaczyna podnosić się (piana)”. Święta zalecała zioło na dolegliwości wątroby, przygnębienie i depresję: „A kiedy spożywa się go często, oczyszcza chore, śmierdzące szumowiny soków… i ma zastosowanie do każdej potrawy. Ugotowany, podobnie jak sproszkowany, jest jednak użyteczniejszy aniżeli w stanie surowym… Także ten, komu dolega kaszel i bóle wątroby, kto ma duszności i cierpi na płuca, niech jada hyzop albo z mięsem, albo z tłuszczem, a poczuje się lepiej. Kto jednak daje hyzop jedynie do wina lub do wody i tak go zjada, temu bardziej on zaszkodzi, niż pomoże”.

Hyzop budził również duże zainteresowanie w pierwszych szkołach i fakultetach medycznych, jak słynne szkoły w Salerno, Montpellier czy w Paryżu, gdzie stosowano go jako środek wykrztuśny i przeczyszczający jak również stosowany w chorobach wątroby i przy gruźlicy.

W epoce renesansu był powszechnie stosowanym środkiem leczniczym, o czy wspomina Pierandrea Matthioli. Stosowano wówczas syrop hyzopowo-szałwiowy na choroby dróg oddechowych oraz syrop hyzopowo-koprowy przy schorzeniach trawiennych.

Na obszarze Rzeczpospolitej został rozpowszechniony w XVI wieku, głównie przez męskie zakony benedyktynów i cystersów. Zakonnicy w wielką chęcią uprawiali hyzop w ogródkach przyklasztornych i znany był jako lek „czyszczący” z wielu chorób. Marcin z Urzędowa w swoim „Herbarzu” (1595r.) zaznacza, że „ izop jest ziele znakomite, rzadko kto by go nie miał w swoim ogródku”. Uważano, ze herbata z niego wzmacnia żołądek i piersi, a także nadaje się do płukania gardła w stanach zapalnych. Do herbatek takich dodawano czasem miodu. Stosowano go również do „zaprawiania potraw”. Produkowany z ziela olejek eteryczny, oprócz przyjemnego zapachu, wykorzystywany był jako środek odświeżający i pobudzający, co sprawiało, że ludzi czuli się lepiej. W wieku XVIII, polski przyrodnik i ksiądz, Jan Krzysztof Kluk cenił hyzop za działanie wzmacniające nerwy. W epoce wiktoriańskiej, na przełomie wieków XIX i XX nadal kojarzono hyzop z czystością, zarówno zewnętrzną jak i wewnętrzną, ducha i ciała. Stare kobiety często wkładały świeże gałązki hyzopu między kartki książeczek do nabożeństwa, by swym zapachem otrzeźwiał je podczas modlitwy.

Ziele hyzopu było święcone w dniu M.B. Zielnej, po czym chowane za strzechę lub używane do kadzenia izby, aby uwolnić się od złego. Był również wśród ziół święconych w oktawę Bożego Ciała, a wianek z niego, zawieszony na zewnątrz ścian chaty chronił od piorunów. W lecznictwie ludowym gotowany hyzop pito na czerwonkę, oraz pomagał na ból szyi. Z kolei zasmażony na maśle był dobry na żołądek. Płukanie ust między innymi szałwią z hyzopem pomagało przy leczeniu szkorbutu, a okłady z szałwii, bożego drzewka i hyzopu wykorzy­stywano przy biegunce.

Wywarem z hyzopu niwelowało się ból dziąseł lub nieprzyjemny za­pach z ust, a wraz z szałwią pomocny był także przy chorobach dziąseł. Kwiaty lub listki służyły na obniżenie gorączki. Ponadto hyzop stosowano na „maciczne boleści po połogu”, na krzypotę (kaszel, przeziębienie) oraz kadziło się nim gdy „zdrętwieje członek”. Odwar tych ziół podawany był do picia krowom po ocieleniu i w ra­zie choroby. Święconym hyzopem kadziło się bydło, by uchronić je od chorób, oraz wpłynąć na dojność krów i wydajność masła.

Właściwości i zastosowanie w domowym leczeniu (na co)

Ziele hyzopu wykazuje działania przeciwpotne, wykrztuśne, ściągające i przeciwrobacze. Pobudza wydzielanie soków trawiennych oraz jako środek moczopędny, wiatropędny i pobudzający. Stosuje się go głównie w chorobach przewodu pokarmowego, przebiegających z nadmierną fermentacją jelitową. Dlatego wykorzystuje się hyzop przy wzdęciach, kolce jelitowej, nieregularnych wypróżnieniach oraz przy braku apetytu. Ponadto jest wykorzystywany jako środek wykrztuśny i przeciwkaszlowy w chorobach górnych dróg oddechowych – przy zapaleniu gardła i oskrzeli, oraz przy astmie oskrzelowej. Olejek hyzopowy działa przeciwbakteryjnie, spazmolitycznie na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, rozkurczająco, tonizująco i uspokajająco. Potwierdzono również jego działanie przeciwwirusowe.

Zewnętrznie stosowany jest jako środek przyspieszający gojenie się ran i przy ubytkach skóry. Jako napar wykorzystywany do płukania gardła i przy nadmiernej potliwości oraz jest wykorzystywany w łagodzeniu początkowych symptomów przeziębienia. Żele i kremy z olejkiem hyzopowym łagodzą stłuczenia i działają przeciwobrzękowo. Prawdopodobnie hyzop może być wykorzystywany w ograniczeniu reumatyzmu i bóli artretycznych, co jednak nie zostało potwierdzone naukowo. Ziele stosowane jest również w homeopatii.

Uwaga! Długotrwałe stosowanie hyzopu może podrażnić błonę śluzową żołądka oraz przyczynić się do bóli brzucha i nudności, oraz reakcji alergicznej. Wyciągów z hyzopu nie powinny stosować kobiety w ciąży, osoby z niskim ciśnieniem tętniczym oraz cierpiący na padaczkę.

Preparaty i wyroby medyczne, suplementy oraz kosmetyki zawierające hyzop lekarski  

• Herbamedicus, borsucza maść, wspomaganie układu oddechowego, 50 ml
• Herbamedicus, borsucza maść, wspomaganie układu oddechowego, 125 ml
• Pectosol, koncentrat do sporządzania roztworu doustnego, 40 g

Inne zastosowanie (ciekawostki)

• cenna przyprawa kuchenna, zarówno w stanie świeżym jak i suszonym – do zup, pasztetów, serów, mięsa, sosów, sałatek i majonezu.
• stosowany do produkcji wódek i likierów.
• wykorzystywany w produkcji kosmetyków i wyrobów toaletowych.
• olejek stosowany w aromaterapii.
• można go stosować w diecie ketogenicznej, ze względu na niską zawartość węglowodanów.
• w weterynarii używany jako środek dezynfekujący, uspokajający i ściągający.
• roślina silnie nektaryzująca, chętnie oblatywana przez pszczoły oraz odstraszająca motyle bielinka kapustnika.
• jako roślina dekoracyjna na rabatach i ogródkach skalnych.
• gałązka hyzopu została zamieszczona na obrazie „Portret Krzysztofa von Suchtena” (1507) nieznanego autorstwa, w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku.
• roślina ujęta w utworze M. Reja „Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, w którym jako we źwierciedle snadnie każdy swe sprawy oględać może, zebrany i z filozofów i z różnych obyczajów świata tego” (1558)

Musisz wiedzieć

Informacje zamieszczone powyżej nie stanowią profesjonalnej porady medycznej ani nie są instrukcją użycia czy stosowania. Treści zamieszczone na tej stronie nie mogą zastąpić konsultacji z lekarzem lub farmaceutą.