Właściwości i zastosowanie czarnego bzu

Łacińska nazwa rodzajowa Sambucus prawdopodobnie pochodzi od greckiego sambyx (czerwień) i przypomina greckie sambyke / sambuke (instrument podobny do harfy), co pozwala przypuszczać, iż ten oraz inne strunowe instrumenty muzyczne były wykonywane z bzowego drewna. Nazwa gatunkowa niger pochodzi z języka łacińskiego i oznacza czarny.

Inne zwyczajowe i ludowe polskie nazwy to dziki bez czarny, dziki bez, bez czarny, bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka, baźnik, bess, best, bestek, bez apteczny, bez aptekarski, bez biały, bzowina czarna, côrny bez, bzowki, flider, hebz, holunder, hyćka, kaszka, suk oraz wymieniany w średniowiecznych glossach pod nazwami bzowe jagody, bzowe kwiecie oraz gołębia pokrzywa.

Występowanie - skąd pochodzi czarny bez?

Czarny bez jest rośliną pospolitą na większości obszaru Europy oraz środkowo-zachodniej Azji. Z uwagi na długą historię uprawy tego gatunku, trudno ustalić dzisiaj jego pierwotny zasięg występowania. Obecnie zasięg ten zasadniczo pokrywa się obszarem będącym pod wpływem klimatu oceanicznego i suboceanicznego, jak również znajdującym się w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Roślina współcześnie występuje również w Afryce Północnej, ponadto na Bliskim Wschodzie, Kaukazie oraz Indiach. Gatunek został zawleczony do wschodniej części Ameryki Północnej, do południowej Australii, na Nową Zelandię oraz do wschodnich Chin.

W Polsce bez czarny jest pospolitym gatunkiem na obszarze całego kraju, w górach sięga po regiel górny. Od piętra pogórza zaczyna go zastępować bez koralowy (Sambucus racemosa L.). Jest gatunkiem azoto- i wapieniolubnym, rosnącym na glebach świeżych, do wilgotnych i eutroficznych do bardzo zasobnych. Występuje w widnych miejscach, w świeżych i wilgotnych lasach liściastych – grądach i łęgach. Ponadto zasiedla skraje lasu lub luki leśne, na stanowiskach zacienionych pod okapem rośnie wolniej. Jako roślina ruderalna jest częsty na siedliskach antropogenicznych i nieużytkach, w zaroślach porastających tereny przemysłowe, rumowiska, przytorza, ogrody, opuszczone osiedla jak również porastający tereny zaniedbane i zaśmiecone. Jest gatunkiem często sadzonym w ogrodach przydomowych oraz parkach.

Charakterystyka (typowe cechy)

Bez czarny to krzew lub małe drzewo o koronie szerokiej i kulistej oraz stosunkowo płytko ukorzeniony. Osiąga wysokość od 3 do 10 m. Charakteryzuje się specyficznym i niemiłym zapachem. Kora młodych pędów jest zielona, a z wiekiem staje się szara lub jasnobrunatna, z dużymi przetchlinkami, na starych pędach jest spękana. Pędy wypełnione są rdzeniem dużym, białym i gąbczastym. Pąki są czerwonobrunatne, ustawione naprzeciwlegle, jajowato-spiczaste, wydłużone i odstające.

Liście są nieparzysto-pierzastozłożone złożone najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9 listków, eliptycznych, zaostrzonych i brzegiem piłkowanych. Na górnej stronie są ciemnozielone, od spodu jasne i rzadko owłosione na nerwach. Po roztarciu wydzielają nieprzyjemny zapach. Kwiaty promieniste, drobne, białe lub kremowe, o silnym „odurzającym i usypiającym” zapachu, zebrane są w spłaszczone podbaldachy (baldachogrona) na szczytach pędów. Kwiat złożony z 4 lub 5 żółtymi pręcikami i jednym słupkiem. Roślina owadopylna, kwitnąca od maja do czerwca (lipca). Kwiaty mają smak korzenny i gorzkawy.

Owocem jest wielonasienny, czarny lub czarnofioletowy, mięsisty i lśniący pestkowiec, zebrany w zwieszające się, płaskie owocostany. Dojrzewa w końcu sierpnia i we wrześniu. Wszystkie części rośliny w stanie świeżym posiadają właściwości toksyczne, które tracą przy suszeniu lub poddane obróbce termicznej (gotowanie).

Surowiec (co zbieramy)

Głównymi surowcami zielarskimi są kwiat (Flos Sambuci) i owoc (Fructus Sambuci) bzu czarnego, zbierane ze stanu naturalnego. Ponadto właściwości lecznicze wykazują również jego kora (Cortex Sambuci), korzenie (Radix Sambuci) oraz liście (Folium Sambuci). Całe kwiatostany zbiera się w maju i czerwcu, tuż przed pełnią kwitnienia, w dni suche, gdy kwiaty brzeżne są już rozwinięte, a środkowe jeszcze nie. Do zbioru nie nadają się kwiatostany, z których już opadają pierwsze przekwitające kwiaty.

Zbiór przeprowadzamy po obeschnięciu rosy, gdyż zbiór kwiatów mokrych powoduje ich ciemnienie podczas suszenia. Nie należy również zgniatać kwiatów podczas transportu. Suszy się całe kwiatostany, ułożone cienką warstwą w cieniu, w przewiewnym miejscu w warunkach naturalnych lub w temperaturze podwyższonej, ale nie przekraczającej 30°C. Suszone na słońcu kwiaty ciemnieją i tracą właściwości lecznicze. Suszenie należy przerwać, gdy kwiaty są już suche, a szypułki jeszcze elastyczne. Wówczas kwiaty ociera się na sitach lub ręcznie osmykuje z szypułek. Dobrze wysuszony kwiat powinien być białokremowej barwy.

Owoce zbiera się w sierpniu i wrześniu, ścinają całe baldachy wówczas, gdy wszystkie owoce są dojrzałe, czarne i lśniące. Odrzucamy owoce zielone i niedojrzałe. Najlepiej zbierać je po deszczowym dniu, ale w dzień słoneczny. Podczas transportu należy uważać, aby się nie pogniotły i jak najszybciej przenosi się je suszenia. Owoce suszy się rozłożone cienką warstwą w suszarni ogrzewanej, w temperaturze początkowo 30°C, później do 50(5)°C, unikając zarówno przesuszenia jak i przepalenia. Wysuszone owoce ociera się na sitach i osmykuje z szypułek. Dobrze zebrane i wysuszone owoce nie mogą być przypalone, zbrylone oraz nie mogą zawierać szypułek. Liście można zbierać w kwietniu i maju, gdy są jeszcze młode, z kolei korę na przedwiośniu, w lutym i marcu.

Jakie związki zawiera czarny bez?

Kwiaty bzu czarnego zawierają do 4,0% flawonoidów (m.in. rutozyd, pochodne kemferolu i kwercetyny, estragalinę), do 5% kwasów fenolowych (kwas kawowy, ferulowy, chlorogenowy i ich glikozydy), do 0,15% fitosteroli, do 0,14% olejku eterycznego i do 3% saponin triterpenowych. Ponadto występują garbniki, śluz, w mniejszej ilości kwasy organiczne oraz związki mineralne (wapń, sód, potas, żelazo, glin). Kwiaty bzu czarnego zawierają więcej związków polifenolowych niż owoce pochodzące z tych samych stanowisk naturalnego występowania, a proporcje tych związków zależą od miejsca pozyskania surowca.

W owocach bzu czarnego występują antocyjany, znaczne ilości witamin (A, B₁, B₂, C) i kwasów organicznych (kwas jabłkowy, szikimowy, chlorogenowy). Ponadto w owocach występuje do 0,01% olejku eterycznego, do 3% garbników, a także żywice, woski, cukry i pektyny. W grupie związków polifenolowych wyróżnia się kwas chlorogenowy, rutynę, kwercetynę oraz izokwercetynę, których zawartość zależy od siedliska.

Liście i młode pędy zawierają m.in. kwas pruski, z kolei w korze stwierdzono obecność lektyn, specyficznych związków aromatycznych. We wszystkich częściach świeżej rośliny występuje glikozyd sambunigryna, która posiada właściwości toksyczne. Substancja ta po wysuszeniu lub zagotowaniu ulega rozpadowi, tracąc trujące właściwości.  

W mitach, legendach i na ludowo (w historii)

Dziki bez czarny należy do najstarszych roślin leczniczych. Znany był już ludziom pierwotnym, o czym świadczą nasiona znalezione w wykopaliskach z epoki kamiennej. O jego właściwościach pisał już „ojciec medycyny” Hipokrates w IV w p.n.e., wskazując na jego właściwości przeczyszczające, moczopędne oraz jego zastosowanie w schorzeniach ginekologicznych. Inny wielki uczony świata antycznego, Teofrast z Eresos, również opisywał właściwości lecznicze bzu. Grecki lekarz i botanik, Pedanius Dioskurydes proponował napary z kwiatów jako lek obniżający gorączkę, a wywary z liści na ukąszenia węży i trudno gojące się rany. Pliniusz Starszy w swojej Naturalis historia opisywał bez jako środek moczopędny, przeczyszczający oraz przeciw oparzeniom, wrzodom i ukąszeniom żmij. W starożytnym Egipcie z kolei roślina była stosowana do leczenia oparzeń.

Średniowieczna myślicielka, św. Hildegarda z Bingen opisywała wywar z bzu czarnego jako środek pobudzający laktację, dlatego polecała go karmiącym matkom. Z kolei liści bzu zalecała przeciw żółtaczce. W Ameryce Północnej roślina była wykorzystywana przez Indian do leczenia przeziębień i chorób skórnych. Od początku zainteresowania rośliną, bez czarny miał przypisane dwojakie znaczenie. Zarówno jako roślina lecznicza, jak i jako „święty krzew” wiązany ze śmiercią. W tradycjach wielu grup etnicznych, jego magiczne właściwości były różnorako wykorzystywane.

W starożytnym Rzymie używano go przy pochówku zmarłych, co odnotował Tacyt, historyk i prokonsul Azji. U pradawnych plemion germańskich bez należał do drzew „świętego gaju” i traktowany był jako „drzewo życia”. Jego patronką była bogini Holda (Hel, Hölle), opiekunka domowego ogniska. Zakazane więc było ścinanie, a nawet zranienie „świętego krzewu”.

Prasłowianie uważali dziki bez za środek na febrę, czyli na gorączkę. Dlatego często matki zanosiły swoje gorączkujące i chore dzieci pod krzew bzu, aby w jego cudownym i dobroczynnym otoczeniu odzyskały zdrowie. Uważano również, że cudowne właściwości krzewu trwają nieprzerwanie przez cały rok, ale tylko wówczas,  gdy kwiaty zostały ścięte w dniu 24 czerwca, w południe, a następnie usmażone i zjedzone.

Właściwości i zastosowanie w domowym leczeniu

Bez czarny posiada właściwości przeciwgorączkowe, napotne, oczyszczające krew, moczopędne, przeczyszczające, wykrztuśne, przeciwbólowe, przeciwreumatyczne, poprawiające działanie systemu immunologicznego i zapobiegające kruchości naczyń włosowatych, a zewnętrznie także przeciwzapalne.

Naparu z kwiatów suszonych używa się zwykle przy przeziębieniu, grypie, początkach zapalenia płuc oraz przy chrypie. Ponadto jako środka napotnego, przy katarze, jak również przy kaszlu, zaflegmieniu, przy ostrym i przewlekłym zapaleniu zatok i jako środka wykrztuśnego. Czasem można go stosować w początkach szkarlatyny, odry, kokluszu i astmie. W formie naparu można kwiaty stosować do płukania ust i gardła, zewnętrznie do okładów przy ropniach, wypryskach skórnych, oparzeniach i jako dodatek do kąpieli oraz przy chorobach reumatycznych i do przemywania oczu przy zapaleniu spojówek. Mieszanka z kwiatów bzu czarnego, rumianku i ruty zwyczajnej może być używana do zmniejszenia bólów menstruacyjnych.

Owoce wykazują właściwości przeczyszczające, przeciwwirusowe oraz immunostymulujące i potencjalnie przeciwutleniające. Działają napotnie, moczopędnie, przeciwbólowo, przeciwgorączkowo, odtruwająco, żółciopędnie oraz obniżają stężenie trójglicerydów i poziom cholesterolu w osoczu. Odwarów z nich używać można w leczeniu migreny, nerwobóli, biegunki, chorób reumatycznych i neurologicznych, a także przy zaburzeniach przemiany materii. Przy skłonnościach do tycia poleca się picie wywaru z mieszanki bzu czarnego i kory kruszyny.

Wyciągi z owoców mają także słabe działanie przeciwbólowe. W związku, z czym mogą być używane do przemywania jamy ustnej po usunięciu zęba i przy porażeniu nerwu twarzowego. Wino z dojrzałych owoców bzu reguluje trawienie, poprawia apetyt, czyści krew, a grzane można podawać przy przeziębieniach oraz grypie. Wino z bzu czarnego im starsze, tym jest lepsze w działaniu.

Potwierdzono również skuteczność i bezpieczeństwo wykorzystania ekstraktu z owoców lub liści jako naturalnego środka antydepresyjnego, a dzieciom wątłym i rachitycznym można polecić kąpiele w odwarze suszonych liści. Liście pobudzając pracę ślinianek, pomagają przy problemach z apetytem, usprawniając perystaltykę jelit. Kora, mając silne właściwości moczopędne, jest wykorzystywana przy wszelkich obrzękach, a także jak czynnik wspomagający leczenie schorzeń nerek.

Uwaga! Spożycie zbyt dużych dawek preparatów zawierających ekstrakty lub świeżych surowców z bzu czarnego może spowodować bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunkę i wielomocz. Może wywołać reakcję alergiczną u osób uczulonych. Alkoholowe przetwory z bzu są trujące, jeśli do ich produkcji użyte zostaną świeże (nieprzetworzone) surowce.

Preparaty i wyroby medyczne, suplementy oraz kosmetyki zawierające bez czarny

• Apetizer Odporność Senior, syrop, 100 ml
• Balsam Jerozolimski, spray dla dzieci na ból gardła, 30 ml
• Balsam Jerozolimski Forte, płyn, 200 ml
• Balsam Jerozolimski na gardło, 16 pastylek do ssania
• Balsam Jerozolimski na gardło, bez cukru, 16 pastylek do ssania
• Bioaron C Extra, krople dla dorosłych, dzieci i niemowląt po 6 miesiącu życia, 30 ml
• Bioaron System Baby 6m+, krople dla dzieci powyżej 6 miesiąca, 10 ml
• Bromelan, 30 tabletek
• Bromelan Junior, płyn, 100 ml
• Centrum Immuno z ekstraktem z czarnego bzu, 60 kapsułek miękkich
• Cholesol 4,16 g + 0,51 g/ 5 ml, płyn doustny, 100 g
• Colgrip Hot, 8 saszetek
• Colgrip Zatoki, 8 saszetek
• Czarny bez z witaminą C pochodzenia naturalnego, płyn 500 ml
• Dicotuss, płyn 100 ml
• EkaMedica Czarny Bez, sok, 500 ml
• Figura 1 0,9 g, zioła do zaparzania, 3 g x 20 saszetek
• Grinovita, 10 saszetek + 3 saszetki gratis
• Grinovita Forte, 10 saszetek
• Grinovita Junior, dla dzieci od 3 lat, 13 saszetek
• Grinovita Mama, 10 saszetek
• Hartuś Odporność, syrop dla dzieci powyżej 3 roku, 120 ml
• Herbapol Mieszanki Apteczne Normosan fix 19,6 mg-29,4 mg, 20 saszetek
• Herbitussin Kaszel i Gardło, czarny bez i eukaliptus, 12 pastylek do ssania
• Immucol 3, syrop dla dzieci od 3 lat i dorosłych, 200 ml
• Lipomal Multi 6+, 120 ml
• Loma Vital Żelazo + Cynk, płyn, 500 ml
• Naturell Witamina C dla Dzieci 50 mg, smak czarnego bzu i jabłka, 60 tabletek do rozgryzania i żucia
• Pelafen Baby 6m+, dla dzieci powyżej 6 miesiąca, smak owocowy, 20 kapsułek twist-off
• Pelafen Kid 3+, syrop dla dzieci powyżej 3 roku i dorosłych, smak owocowy, 100 ml
• Pelafen Kid 3+ Zatoki i Nos, syrop dla dzieci powyżej 3 roku i dorosłych, smak malinowy, 100 ml
• Pelavo Nos i Zatoki, syrop dla dzieci powyżej 3 roku życia, 120 ml
• Pelavo Odporność, krople dla dzieci i niemowląt powyżej 6 miesiąca życia, 20 ml
• Pelbez Baby, 12 saszetek
• Pelbez żel, 150 g
• Pyrosal 1 g/ 10 g, syrop, 125 g
• RenoPuren Zatoki Hot, smak cytrynowo-miętowy, 8 saszetek
• Rutinacea Junior Plus, 100 ml
• Rutinacea Junior Plus, smak owocowy, 20 tabletek do ssania
• Sambucol Baby, dla niemowląt po 6 miesiącu życia, dzieci i dorosłych, 12 saszetek
• Sambucol Extra Strong, 30 kapsułek
• Sambucol Extra Strong, płyn dla dorosłych, 120 ml
• Sambucol Immuno Forte, płyn dla dzieci po 12 roku życia i dorosłych, 120 ml
• Sambucol Junior, płyn dla dzieci po 6 roku życia i dorosłych, 120 ml
• Sambucol Kids, płyn dla dzieci po 3 roku życia i dorosłych, 120 ml
• Scorbolamid na Gardło, ziołowe pastylki do ssania, 16 sztuk
• Septolete Ultra o smaku cytryny i czarnego bzu 3 mg + 1 mg, 16 pastylek twardych
• Sinucol Zatoki, 60 tabletek powlekanych + 30 tabletek gratis
• Sinulan Duo Forte, 60 tabletek
• Sinulan Forte, 60 tabletek
• Sinulan Forte Junior, płyn doustny dla dzieci od 3 lat, 120 ml
• Sinupret, 50 tabletek drażowanych
• Sinupret, 100 tabletek
• Sinupret extract 160 mg, 20 tabletek drażowanych
• Sinupret, krople doustne, roztwór, 100 ml
• Strepsils Herbal, smak czarnego bzu i jeżówki, bez cukru, 24 pastylki do ssania
• Verbascon Grip, proszek do rozpuszczania, smak malinowy, 10 saszetek
• Verbascon Grip Kids, proszek do rozpuszczania, smak malinowy, 10 saszetek
• Vibovit Max Odporność Żelki, powyżej 4 lat, smak czarnego bzu, 50 sztuk
• ZatoGrip Baby 1+, syrop dla dzieci, smak malinowy, 120 ml
• ZatoGrip Junior 6+, syrop dla dzieci, smak malinowy, 120 ml
• ZatoGrip Kids 3+, syrop dla dzieci, smak malinowy, 120 ml
• Zatoxin, 60 tabletek powlekanych
• Zatoxin Duo, 60 tabletek