Zawał serca (atak serca) – rozpoznanie, przyczyny i leczenie

Z powodu zawału serca umiera w Polsce co roku ok. 15 000 osób. Jak rozpoznać zawał, co prowadzi do ataku serca i kto jest w grupach ryzyka?

Choroby układu sercowo-naczyniowego stanowią główną przyczynę śmierci na całym świecie. Co jest powodem tak powszechnego problemu? Jak rozpoznać atak serca? Co potrzebujemy wiedzieć, aby w nagłej sytuacji pomóc sobie lub naszym bliskim oraz dlaczego tak ważna jes rehabilitacja? Sprawdź i bądź na bieżąco z najnowszą dawką informacji.

Co to jest zawał serca?

Zawał serca jest to stan zagrożenia życia spowodowany ostrym uszkodzeniem mięśnia sercowego, które wykryto na podstawie stężenia biomarkerów. Jest to śmierć komórek serca (kardiomiocytów) wywołana długim niedokrwieniem.

Najczęstszą przyczyną zawału mięśnia sercowego jest pęknięcie blaszki miażdżycowej i utworzenie skrzepliny blokującej lub w znacznym stopniu upośledzającej przepływ krwi. Dzieje się tak dlatego, że gdy pęka wewnętrzna warstwa uszkodzonego miażdżycą naczynia, krew wpływa do powstałej szczeliny, gromadzą się płytki krwi i uruchomiony zostaje proces krzepnięcia.  Brak dopływu krwi do komórek powoduje, że nie dostają one tlenu i nie są odżywiane, wskutek czego obumierają.

Jak rozpoznać atak serca? Charakterystyczne objawy zawału serca

Do najczęstszych objawów zawału mięśnia sercowego (ataku serca) należą:

• bardzo silny i nagły, palący ból  w okolicy mostka lub serca, promieniujący do lewej ręki, do karku, szczęki lub nawet uszu,
• uczucie lęku,
• duszność, uczucie braku tlenu,
• dezorientacja,
• przyspieszenie tętna,
• bladość.

Powyższe objawy nie ustępują po odpoczynku i trwają co najmniej kilkanaście minut. Ból w klatce piersiowej nie zawsze musi oznaczać, że mamy do czynienia z atakiem serca ale takie symptomy na pewno są wskazaniem do wezwania pogotowia ratunkowego.

Innymi wczesnymi objawami zawału serca mogą być:

• kołatanie serca, zawroty głowy,
• uczucie ciężkości,
• mrowienia w klatce piersiowej,
• brak tchu i zła tolerancja wysiłku,
• zlewne poty,
• przewlekły kaszel,
• obrzęki nóg,
• niepokój.

Objawy zawału serca mogą czasem przybierać, postać tzw. maski brzusznej. Jest to związane z bezpośrednim sąsiedztwem przepony z dolną ścianą serca i objawia się nudnościami, wymiotami czy bólem w nadbrzuszu.

Część pacjentów, w głównej mierze chorzy na cukrzycę, może nie odczuwać bólu przy zawale. Taki cichy atak serca (określany też jako niemy zawał lub utajony zawał serca) wcale nie jest lepszą informacją. Uszkodzone cukrzycą nerwy odpowiadają za brak bólu podczas ostrego zawału serca ale także na wczesnych etapach choroby niedokrwiennej serca. Wówczas pierwszą informacją będzie niedokrwienie innych narządów, najczęściej mózgu. Tacy pacjenci dowiadują się przypadkowo o tym, że przechodzili zawał, podczas rutynowych badań kontrolnych.

Przyczyny ataku serca - co może wywołać zawał mięśnia sercowego?

Najczęstszą przyczyną zawału są zmiany miażdżycowe w naczyniach wieńcowych. Zmianom takim, zgodnie ze współczesną wiedzą, towarzyszy hipercholesterolemia i hipertrójglicerydemia. Jest to przewlekły stan zaburzonej gospodarki lipidowej organizmu, który skutkuje zbyt wysokim stężeniem trójglicerydów i cholesterolu w osoczu krwi. Zbyt wysokie stężenie cholesterolu - jeżeli nie jest leczone - może powodować poważne problemy zdrowotne, np. chorobę wieńcową, udar czy właśnie zawał serca.

Przewlekły stres i silne emocje - jak wpływają na serce?

Stres oraz emocje o dużym nasileniu także jest przedmiotem badań, które dotyczą ich wpływu na układ krążenia ze szczególnym uwzględnieniem pracy serca. Ogólnie ryzyko zawału mięśnia sercowego pod wpływem bardzo silnych emocji jest stosunkowo niskie. Na podstawie badań można jednak wymienić kilka silnie stresogennych wydarzeń wpływających na poważne zaburzenia pracy serca, czasem prowadzących nawet do zgonu:

• śmierć osoby bliskiej i okres żałoby,
• lęk przed utratą kogoś bliskiego, utratą statusu finansowego lub poczucia własnej wartości,
• silne zagrożenie, lęk przed uszkodzeniem ciała oraz okres bezpośrednio po tym zagrożeniu,
• wzruszenia związane z osiągnięciem dużego sukcesu, inne intensywne, radosne wydarzenie, itp.

Przewlekły stres wiąże się ze zwiększonym ryzykiem chorób serca i całego układu krążenia a mechanizmy temu towarzyszące nadal są analizowane. Pewne jest, że łagodzenie i nauka radzenia sobie ze stresem dają wymierne korzyści, nie tylko pod względem emocjonalnym ale także somatycznym. Stres może zwiększać częstość akcji serca i ciśnienie krwi. Nadmierna reakcja stresowa jest związana również ze zwiększoną aktywnością układu krwiotwórczego i stanem zapalnym tętnic. Wszystkie te czynniki przyczyniają się do dysfunkcji śródbłonka naczyń krwionośnych.

Inne czynniki ryzyka, o których warto wiedzieć

Podróżując do regionów tropikalnych, gdzie panuje wysoka temperatura i wilgotność powietrza pamiętajmy, że w takich warunkach prawdopodobieństwo zawału serca wzrasta. Dochodzi do tego jeszcze stres  w czasie pierwszych i ostatnich dniach wyjazdu, długi czas podróży czy większa niż zazwyczaj aktywność fizyczna związana chociażby z transferem na lotnisko, czy pakowaniem bagaży.

Ostatnimi czasy zaczęto również zwracać uwagę na to jak duży wpływ na częstość ostrych zespołów wieńcowych ma stan powietrza. Ekspozycja na smog nie tylko nasila  choroby serca i układu krążenia, ale odgrywa także istotną rolę w ich rozwoju. Czynnikami decydującymi o stopniu toksyczności są skład chemiczny pyłu oraz wielkość zawieszonych cząstek. Drobne cząstki pyłu przedostają się z pęcherzyków płucnych do układu krwionośnego, następnie do narządów wewnętrznych, gdzie powodują stres oksydacyjny i stan zapalny. W zakresie naczyń proces zapalny prowadzi do uszkodzenia śródbłonka, destabilizacji oraz powstawania nowych blaszek miażdżycowych.

Pierwsza pomoc w przypadku zawału serca

Bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na skuteczność akcji ratunkowej jest czas. Ostry zawał serca jest zazwyczaj chorobą o nagłym początku. Kluczowe jest pierwsze 60 minut od początku zdarzania. Nie wolno ignorować objawów. Im szybciej specjaliści będą w stanie przywrócić  krążenie, udrożnić tętnicę wieńcową, tym mniejsze będą zmiany martwicze i lepsze rokowania. Jeżeli zaobserwujemy u siebie, czy u kogoś z domowników objawy wskazujące na ostry zespół wieńcowy (OZW), wzywamy pogotowie dzwoniąc pod bezpłatny numer alarmowy 112. Dzwoniąc trzeba opisać objawy i podać dokładny adres. Jeżeli jesteśmy w domu sami otwieramy drzwi aby służby medyczne mogły się do nas dostać, ponieważ w każdej chwili możemy stracić przytomność.

Po zadzwonieniu można przystąpić do udzielenia pomocy przedmedycznej.

Należy:

• zachować spokój, ułożyć pacjenta w pozycji półsiedzącej, poluzować ubranie, rozpiąć pasek od spodni, biustonosz, krawat,
• chorego można przykryć kocem, jeżeli jest taka potrzeba,
• jeżeli nie ma przeciwwskazań a pacjent jest przytomny i świadomy można podać ok. 300 mg aspiryny,
• nie podajemy nic do jedzenia i picia

W sytuacji zatrzymania krążenia rozpoczynamy resuscytację krążeniowo- oddechową (RKO) prowadzonej w cyklach po 30 uciśnięć i 2 oddechy. Szansę na przeżycie zwiększa już samo prawidłowe uciskanie klatki piersiowej z częstotliwością między 100 a 120 ucisków na 1 minutę. Resuscytację prowadzimy do przyjazdu karetki. 

W miejscach publicznych można znaleźć defibrylatory zewnętrzne (AED), których rozmieszczenie znajdziemy na stronach internetowych, np. aed.openstreetmap.org.pl. Urządzenie podaje dokładną instrukcję, jakie czynności trzeba wykonać.

Po przyjeździe karetki ratownicy podłączą EKG, najczęściej kontaktują się z pracownią hemodynamiki i w przypadku podejrzenia zawału serca informują o stanie poszkodowanego szpital, do którego go transportują.

Jak wykryć zawał serca?

Rozpoznanie zawału serca przeprowadza się analizując informacje pozyskane z:

• szczegółowego wywiadu dotyczącego stanu zdrowia pacjenta, występujących objawów czy czynników ryzyka i badania przedmiotowego,
• wykonanego badania elektrokardiograficznego oraz
• testów laboratoryjnych z krwi.

Opierając się na zgłaszanych objawach  i przeprowadzonych badaniach lekarz stawia diagnozę. Trzeba pamiętać o tym, że prawidłowy zapis EKG nie wyklucza możliwości wystąpienia ataku serca.

Markery kardiologiczne

Markery kardiologiczne są to substancje uwalniane do krwi podczas przeciążenia lub uszkodzenia mięśnia serca. Ich stężenia w czasie ostrego zawału są zmienne i dlatego oznacza się  je w celu rozpoznania problemu, oceny ryzyka i wdrożenia właściwego leczenia oraz monitorowaniu stanu chorego.

Elementarną rolę przypisuje się oznaczeniu poziomu troponiny (swoiste dla serca to troponina T i I), tzn. markerów zawału serca. Poziom troponiny wzrasta od 2 do 8h  od zdarzenia i utrzymuje się poza normą od 7 do 14 dni.

Kolejnymi stosowanymi markerami są oznaczenia kinazy kreatyninowej CK oraz CK-MB (frakcja MB jest markerem mięśnia serca, wzrasta od 4-6 h po zawale, osiąga najwyższe stężenie po 12- 20h i wraca do normy po 24-48h, jeżeli nie wystąpiło kolejne zdarzenie a poprzednie ustało).

Zleca się zazwyczaj też badania ogólne takie jak:

• morfologia krwi,
• elektrolity (m.in. potas i wapń),
• badania metaboliczne (kreatynina,  azot mocznika-BUN -do oceny pracy nerek, glukoza) oraz
• gazometria krwi tętniczej.

Z diagnostycznego punktu widzenia istotne jest, aby poinformować lekarza o przyjmowanych lekach i suplementach diety. Są doniesienia naukowe wskazujące na błędnie niskie oznaczenie poziomu troponiny u pacjentów stosujących preparaty z biotyną, ponieważ w wielu z nich jest ona składnikiem odczynników stosowanych do oznaczeń. W przypadku planowanych wcześniej badań wystarczy, aby pacjent nie przyjmował określonego produktu kilka dni przed pobraniem krwi.

Badanie elektrokardiograficzne EKG

Badanie EKG rejestruje czynność elektryczną komórek mięśnia sercowego. Jest to badanie nieinwazyjne a zmiany w jego zapisie umożliwiają stwierdzenie czy praca serca jest zaburzona, jaki obszar obejmuje oraz określenie lokalizacji martwicy, co wskazuje na rodzaj zawału serca. Czasem zaleca się wykonanie kilku serii zapisów EKG w odstępach 15-30 minut lub ciągłe komputerowe monitorowanie akcji serca.  Szczegółową analizą zajmuje się specjalista.

Jakie skutki niesie ze sobą zawał serca?

Zawał doprowadza do nieodwracalnych zmian w sercu. W wyniku niedotlenienia następuje rozpad kardiomiocytów. Do ok. 6 m-cy serce goi się a fragment mięśnia sercowego, który był objęty martwicą zastępują z czasem włókna kolagenowe. Ta część serca nie kurczy się, nie pracuje. Powstaje nieaktywna elektrycznie blizna i widoczne jest to w zapisie EKG. Mogą pojawić się zaburzenia rytmu serca, migotanie komór, migotanie przedsionków i inne. Szybko wdrożone leczenie pomaga ograniczyć dalsze powikłania zawału serca.

Niewydolność serca uwidacznia się w tym, że gorzej pracuje i nie jest w stanie zapewnić takiego dokrwienia tkanek jakiego one wymagają. Pacjent odczuwa pogorszenie wydolności fizycznej i szybciej się męczy, pojawiają się duszności, zawroty głowy, zimne dłonie i stopy oraz obrzęki kończyn, brzucha, częste oddawanie moczu i zaburzenia krzepnięcia krwi. Ryzyko wystąpienia ponownego zawału serca jest bardzo wysokie i wynosi ok.15-20 % w ciągu roku. 

Rehabilitacja po zawale serca

Leczenie pacjentów po ataku serca nie kończy się wraz z wyjściem ze szpitala. Przybiera ono inną formę ponieważ wymaga przeorganizowania wielu elementów dotychczasowego życia. Po zawale serca pacjent potrzebuje na pewien czas zrezygnować z wysiłku fizycznego i pracy zawodowej. Konieczne jest również zrezygnowanie z alkoholu i papierosów, zmiana nawyków żywieniowych i redukcja wagi oraz systematyczne kontrolowanie swojego stanu zdrowia. Pomóc ma w tym postępowaniu rehabilitacja kardiologiczna, zaliczamy do niej:

• edukację pacjenta pod kątem zaleceń żywieniowych i zachowań prozdrowotnych,
• farmakoterapię- czyli regularne stosowanie zaleconych przez specjalistę leków. Będą to preparaty z różnych grup terapeutycznych; leki przeciwpłytkowe, regulujące ciśnienie i pracę serca, leki obniżające poziom cholesterolu oraz inne, zgodnie z potrzebami pacjenta,
• pomoc psychologiczną oraz
• dostosowaną aktywność fizyczną.

Rehabilitacja kardiologiczna jest to całościowy proces obejmujący leczenie. Nie wystarczy samo przyjmowanie leków. Pozostałe naczynia krwionośne też są objęte zmianami miażdżycowymi i trzeba zrobić wszystko, co w naszej mocy, aby nie dopuścić do kolejnego incydentu krążeniowego. Jest to świadome działanie do końca życia.

Bezpieczna dla pacjenta aktywność fizyczna określana jest głównie na podstawie testu wysiłkowego, stosownie do którego fizjoterapeuta dobiera zestaw ćwiczeń. Początkowo jest to zestaw z małym obciążeniem.

U ok. 16-22% pacjentów objawy obniżonego nastroju są bardziej nasilone i trwają dłużej.  Warto wówczas skorzystać z pomocy psychologicznej i psychiatrycznej, ponieważ pacjenci z depresją gorzej radzą sobie z podejmowaniem działań prozdrowotnych i wpływa to negatywnie na całe leczenie.

Zawał serca- grupa podwyższonego ryzyka

Istnieje bardzo dużo badań klinicznych i epidemiologicznych potwierdzających wyraźny związek między sposobem odżywiania i stylem życia a ryzykiem chorób układu krążenia. Możemy wymienić cały szereg czynników ryzyka zawału. Należą do niego:

• palenie papierosów,
• mała ilość ruchu,
• wysokie ciśnienie krwi,
• niezdrowa dieta,
• nadwaga (BMI 25-29,9) lub otyłość (BMI 30- 34,99- otyłość I stopnia, BMI 35-39,99- otyłość II stopnia),
• wysoki poziom cholesterolu we krwi,
• brak snu,
• cukrzyca,
• brak regularnych badań.

Ważnymi czynnikami wpływającymi negatywnie na serce są tzw. czynniki niemierzalne takie jak przewlekły stres oraz nadmierna praca. Ryzyko wystąpienia zawału serca rośnie z wiekiem, obserwuje się jednak coraz częściej przypadki ostrego niedokrwienia mięśnia sercowego u osób stosunkowo młodych. Zawał serca dotyka zarówno kobiety jak i mężczyzn, ale hormony także w tym wypadku nie są bez znaczenia. Estrogeny- żeńskie hormony płciowe- powodują, że zmiany miażdżycowe tętnic wieńcowych i zawał serca rzadziej występują u kobiet młodych (w wieku poniżej 55 lat) i bardzo młodych (w wieku poniżej 40 lat) w porównaniu do mężczyzn w tych samych grupach wiekowych. Intensywny ból w klatce piersiowej większość z nas wiąże z możliwym zawałem. Niestety u kobiet objawy ataku serca częściej są niespecyficzne, nie kojarzące się z atakiem serca a bardziej przypominające objawy menopauzy (uderzenia gorąca,  kołatania serca, duszności ) lub niestrawności (tzw. maska brzuszna), częściej występuje ból w plecach, ramionach, szyi i szczęce. Objawy mogą przybierać na sile stopniowo. Skutkuje to niestety późniejszą reakcją i późniejszym leczeniem zawału serca niż u mężczyzn.

Na szczęście wiele z wymienionych czynników ryzyka można modyfikować. Jeżeli zależy nam na zachowaniu zdrowego serca trzeba pamiętać o regularnej aktywności fizycznej, dostosowanej do wieku i możliwości zdrowotnych pacjenta. Należy też zwrócić uwagę na zdrową, zrównoważoną dieta pomagającą chronić serce oraz konieczność rzucenia palenia. Istotnie społecznie jest również promowanie wiedzy o przyczynach chorób sercowo- naczyniowych i sposobie reagowania w przypadku nagłych zdarzeń.