Dziurawiec - właściwości, zastosowanie i przeciwwskazania

Etymologia i synonimy (pochodzenie nazwy i odpowiedniki)

Łacińska nazwa rodzajowa Hypericum jest pochodzenia grecko-rzymskiego i nawiązuje albo do siedliska, czyli miejsca występowania rośliny albo do budowy liścia. W przypadku odniesienia do siedliska, mówimy o greckim hypo (pod, wśród) oraz ereike (wrzos). Odnosząc do budowy liścia, nawiązuje do greckich hyper (nad, bardzo silnie) oraz ereiken (być dziurawionym, perforowanym). Istnieje również opinia, iż nazwa wywodzi się od hyper (ponad, przez) oraz eikon (zjawa, duch), co nawiązuje do wierzeń, w których roślina miała zdolność ochrony przed złymi mocami i odpędzać złe duchy.

Nazwa gatunkowa perforatum (przewiercony, podziurawiony) pochodzi z łacińskiego perforo (przebijam, dziurawię, przewiercam), co nawiązuje do charakterystycznych, prześwitujących zbiorniczków eterycznych, przypominających dziurki.

Roślina występuje również pod innymi, zwyczajowymi i ludowymi nazwami jak: postrzelon, przestrzelon, dziurownik, dziurawka, dziurawczak, dziurkawiec, dziurowiec oraz przezorek, co jest metaforą punkcików na liściach, będących zbiorniczkami olejków aromatycznych, przez które pod światło można „przezierać”, gdyż wyglądają jak dziurki po kulach. Nazwy krzyżowe ziele, krzyżowe drzewko oraz krzyżownik motywowane są faktem, że naprzeciwległe listki dziurawca widziane z góry tworzą krzyżyk. Nazwy ziele Świętego Jana, korzenie św. Jana, Jana ziele, Jańskie ziele pospolite oraz świętojańskie ziele są motywowane porą kwitnienia rośliny, tj. 24 czerwca. Nazwy krew Pana Jezusa, krew Chrystusa, krew Matki Bożej, krewka Matki Boskiej, krewka, krew św. Jana, Boża krew, zajęcza krewka oraz dzwonek czerwony odnoszą się do krwistoczerwonego soku, wydzielającego się z roztartych w palcach kwiatów.

Inne nazwy to dziurawiec pospolity, chrystusowe służki, michałkowe ziele, zwoniec, zwonki, dzwonki, dzwonki Panny Marii, dzwoneczki, dzwoniec, arlika, durawy, wrzosowiec, pępownik, zanowyt, obieży świat, suchy wilk, kotwycz, ruta polna oraz żółtokwioutka.

Występowanie (skąd pochodzi)

Dziurawiec zwyczajny jest gatunkiem naturalnie występującym w Europie, zachodniej Azji oraz północnej Afryce. Został zawleczony do obu Ameryk, południowych krańców Afryki, a także Australii, Nowej Zelandii oraz Japonii.

W Polsce gatunek pospolity w całym kraju, w górach po regiel dolny. Rośnie na glebach suchych i świeżych. Występuje w ciepłolubnych i kwaśnych dąbrowach, borach mieszanych dębowo-sosnowych, widnych grądach, jak również w silnie nasłonecznionych miejscach, jak przydroża, pobrzeża pól, suche łąki i polany, ugory, miedze, oraz rzadziej jako chwast pól uprawnych. 

Charakterystyka (typowe cechy)

Dziurawiec zwyczajny jest byliną z krótkim, rozgałęzionym i wrzecionowatym kłączem, z którego corocznie wyrasta po kilka pędów, zarówno kwiatowych jak i płonnych. Roślina osiąga wysokość od 30 do 80 (100) cm. Cała roślina jest naga. Łodyga jest prosto wzniesiona, obła, pełna z dwiema podłużnymi listewkami wzdłuż międzywęźli. W górnej części jest rozgałęziona, u dołu drewniejąca, z nielicznymi gruczołkami w szczytowej części i czerwonawo nabiegła.

Liście ustawione są naprzeciwlegle, niemal siedzące, nagie do 3 cm długości. Są kształtu podłużnie jajowatego, tępe na wierzchołku, całobrzegie. Blaszka liściowa przeświecająco jasno kropkowana, a kropki te są zbiornikami olejków eterycznych. Wzdłuż brzegów liści występują czarne gruczoły.

W pierwszy roku sporadycznie, w drugim masowo, na szczytach pędów tworzą się gęste, rozgałęzione kwiatostany, w postaci baldachokształtnej wiechy, z licznymi, pięciopłatkowymi, złocistymi kwiatami, o cytrynowym zapachu. Często płatki kwiatowe są czarno kropkowane. Kwiaty dziurawca roztarte w dłoniach wydzielają czerwony sok. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem jest trójkomorowa, wielonasienna torebka pokryta gruczołkami. Nasiona są drobne, czarne lub brunatne, drobno kropkowane, które dojrzewają we wrześniu.

Surowiec (co zbieramy)

Pozyskiwanie surowca dziurawca ze stanowisk naturalnych nie pokrywa potrzeb, dlatego został wprowadzony do upraw. Surowcem zielarskim jest ziele dziurawca (Herba Hyperici), które pozyskuje się w początku kwitnienia rośliny, ścinając wierzchołki pędów o długości do 35 cm. Nie pozyskuje się części zdrewniałych.

Ziele suszy się w miejscach przewiewnych i zacienionych, rozłożone cienką warstwą, w temperaturze nie wyższej niż 30°C. Dziurawiec można też suszyć w luźnych pęczkach, zawieszonych pod pułapem. Nie wolno suszyć ziela na słońcu, gdyż traci naturalną barwę i właściwości. W suszarniach ogrzewanych temperatura nie powinna przekraczać 40°C. Prawidłowo zebrane i wysuszone ziele dziurawca powinno zachować naturalną barwę żółtozłocistą (kwiatów) i zieloną (liści i łodyg). Surowiec nie może zawierać pędów z kwiatami przekwitłymi i zdrewniałych łodyg. Przemysł zielarski produkuje między innymi sok ze świeżego ziela dziurawca (Succus Hyperici).

Główne związki (co zawiera dziurawiec)

Głównymi substancjami aktywnymi dziurawca są związki diantranoidowe w postaci czerwonego barwnika – hiperycyny i jej pochodnych, głównie pseudohyperycyny i protohyperycyny (0,03-0,4%). Ponadto występują floroglucyny (2-4%) oraz flawonoidy (1,8%) w postaci hiperozydu, rutyny i kwercetyny.

Obecne są również biflawonoidy, ksantony, procyjanidyny, garbniki katechinowe, fenolokwasy (kwas kawowy i chlorogenowy), fitosterole, olejek eteryczny, żywice, cholina, pektyny, sole mineralne (magnez), cukry oraz witaminy A i C. Nasiona zawierają hyperforynę.  

Właściwości i zastosowanie w domowym leczeniu (na co)

Ziołolecznictwo potwierdziło wielostronne działanie dziurawca, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne. Zioło działa rozkurczowo, żółciopędnie, rozszerzająco na naczynia narządów wewnętrznych, w tym jelita i żyły obwodowe. Z uwagi, iż działa uspokajająco, wykorzystywany jest w leczeniu wyczerpania nerwowego, psychozy, nocnego moczenia się na tle nerwicowym oraz zaburzenia klimakterium.

Dziurawiec wykazuje ponadto działanie ściągające, przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne. Działa pobudzająco na pracę serca i zdolność krótkotrwałego podwyższania ciśnienia krwi. Rzadziej wykorzystuje się go jako środek moczopędny oraz wspierający pracę nerek, przeciwkrwotoczny i w gośćcu stawowym. Ma również zastosowanie w homeopatii. Stanowi składnik leków na łagodny przerost gruczołu krokowego. Roślina pomocna w przypadku problemów z kamieniami nerkowymi oraz w łagodnych infekcjach dróg moczowych.

Potencjalnie ekstrakty z ziela mogą być wykorzystywane w łagodzeniu objawów choroby afektywnej sezonowej, różnego rodzaju zaburzeń somatycznych, zespołu niespokojnych nóg, zmęczenia, zespołu napięcia przedmiesiączkowego, jak również objawów menopauzy.

Zewnętrznie wykorzystywane są jego właściwości przeciwzapalne, kojące i dezynfekujące, dlatego ziele dziurawca jest stosowane w leczeniu ropni, odmrożeń i oparzeń, zarówno I jak i II stopnia. Ponadto stosuje się go na trudno gojące się rany, egzemy, wyprzenia, owrzodzenia żylakowe i liszaje. Zioło stosowane jest również na blizny i miejsca pozbawione pigmentu, a także do płukania gardła i jamy ustnej w przyzębicy.

W warunkach domowych dziurawiec najczęściej jest stosowany jako odwar, napar lub nalewka przy przejściowych zaburzeniach trawiennych i niedomaganiach wątroby oraz woreczka żółciowego. Nalewka jak i odwar może być wykorzystywana do pobudzenia apetytu i uśmierzeniu bólów głowy na tle żołądkowym. Z kolei odwar i napar można używać do płukania ust przy niemiłym zapachu, nieżycie nosa, zapaleniu gardła, a także do przemywań skóry przy stanach ropnych i zranieniach.

Olej dziurawcowy może być wykorzystany na okłady do gojenia skóry przy otarciach naskórka,  przy oparzeniach I i II stopnia oraz na odmrożenia i owrzodzenia żylakowe.

Dla wzmocnienia sytemu nerwowego można stosować napar z ziela dziurawca. Wyciągi alkoholowe w postaci nalewki są stosowane w okresowym wyczerpaniu psychicznym i łagodnych zaburzeniach depresyjnych u osób dorosłych. Z kolei na poprawę przemiany materii stosuje się napar z mieszanki ziela dziurawca, ziela poziomki, liści maliny oraz liści mięty pieprzowej. Ponadto w zaburzeniach klimakterycznych można stosować mieszankę z ziela dziurawca, korzenia waleriany i szyszek chmielu. Przy obstrukcji stosuje się mieszankę ziela dziurawca i kory kruszyny.

Z uwagi, iż roślina działa dezynfekująco, wchodzi w skład maści na hemoroidy, gdyż działa znieczulająco na bolesność guzków krwawniczych. Ponadto dziurawiec jest składnikiem maści przeciwbólowych na stawy, jak również kropli stosowanych przy stanach zapalnych i infekcjach przewodu słuchowego.

Przeciwwskazania 

Preparaty z dziurawca zwyczajnego należy wypijać bezpośrednio po przygotowaniu. Nie zaleca się stosowania dziurawca u osób poniżej 12 roku życia, kobiet w ciąży i karmiących piersią. Dziurawiec może wykazywać liczne interakcje z różnymi substancjami leczniczymi (m.in. z lekami immunosupresyjnymi, przeciwzakrzepowymi, przeciwnowotworowymi, antyretrowirusowymi, przeciwcukrzycowymi). Może wywołać reakcje fotouczuleniowe, skórne reakcje alergiczne a także uczucie splątania i drgawki.

Inne zastosowanie (ciekawostki)

1. dziurawiec wchodzi w skład kosmetyków, działających regenerująco i gojąco, szczególnie dla cery suchej,
2. zioło dodawane jest do wódek gorzkich – wchodzi w skład „trojanki litewskiej” oraz „dziurawcówki”,
3. zioło stosowane w weterynarii – przy leczeniu ran i ropni, biegunki u zwierząt; działa ściągająco, powlekająco i przeciwzapalnie oraz zwiększa apetyt; zewnętrznie na oparzenia,
4. konie o siwej maści oraz inne zwierzęta o białym uwłosieniu (owce, trzoda chlewna) karmione zielem stają się podniecone, a na ich ciele pojawiają się zaczerwienienia, pęcherze i rany, będące reakcją uczuleniową na światło,
5. dziurawiec w rolnictwie obniża jakość siana,
6. czerwony barwnik zawarty w kwiatach barwi mleko krów żywiących się takim sianem,
7. element dekoracyjny ogrodów, szczególnie w okresie kwitnienia,
8. sok z dziurawca służył kiedyś do barwienia tkanin na kolor czerwony,
9. jedno z „ulubionych ziół” w twórczości ks. Jana Twardowskiego

Dziurawiec w mitach, legendach i na ludowo

Dziurawiec zwyczajny jest jedną z najlepiej poznanych roślin leczniczych i od dawna znajduje zastosowanie w ziołolecznictwie. Jego walory lecznicze zostały opisane w starożytności przez greckich uczonych: Hipokratesa, Teofrasta z Eresos, Dioskurydesa, oraz rzymskich Claudiusa Galenusa i Pliniusza Starszego, który właściwości rośliny opisał w Księdze XXIV Naturalis Historia. Uważano, że dziurawiec chroni ludzi przed zakusami diabelskimi i czarami, będąc „scania diaboli”.

Dla starożytnych zioło to było stosowane jako remedium na ukąszenia węży oraz przy robakach jelitowych. Ponadto stosowano je do okładów przy trudno gojących się ranach, skaleczeniach, otarciach i lekkich oparzeniach oraz różnego pochodzenia wrzodów. Było wykorzystywane również w chorobach kobiecych, przy zaburzeniach krwawienia miesiączkowego a także w zaburzeniach trawienia i w leczeniu hemoroidów.

Na ziemiach polskich, w wykopaliskach biskupińskich stwierdzono obecność dziurawca, jako jednej z 20 ówczesnych i zachowanych do dziś roślin leczniczych.  Znaczy to, że znały go ludy zamieszkujące te tereny w VIII w p.n.e.

W okresie średniowiecza, Paracelsus twierdził, że nie ma drugiego, równie skutecznego ziela w leczeniu „szaleńczych fantazji”, i zalecał stosowanie go przy problemach z melancholią lub nadmiernym pobudzeniem. Ludność Syberii nazywała dziurawiec „zielem na 99 dolegliwości”, a z uwagi na właściwości uczulające zwieroboj (zwierzobójca).  

W średniowieczu i wiekach późniejszych z dziurawcem wiązano wiele przesądów i zabobonów. Według Syreńskiego i innych zielników zalecano stosować zioło jako środek przeciw czarom i gusłom oraz przeciw na­igrawaniom się szatańskim, które można było odganiać przez stałe noszenie tego ziela przy sobie, a które było wówczas nazywane „fuga daemonum”. Legenda głosi, że ziele dziurawca zostało „przez diabła we wściekłości pokłute”, ponieważ zazdrościł ludziom leku o tak niezwykłej mocy. Ziele odstraszało demony, czarownice, stosowane było przeciw urokom i zaklęciom. Dziurawca używano szczególnie przeciw na­paści boginek (zwanych też dziwożonami lub mamunami) na położnice i nowonarodzone dzieci. W tym samym celu kładziono dziurawiec położnicy pod poduszkę oraz zawieszano niemowlęciu na szyi do pierwszej kąpieli. Noszone przy sobie gałązki chroniły ludzi przed chorobami, urokami, czartami i dzikimi zwierzętami a wieńce z dziurawca powieszone w oborze chroniły bydło. Roślinę należało mieć przy sobie zwłaszcza w noc Świętego Jana. Sok z rośliny używany był przy wróżbach, podczas których młodzi ludzie wróżyli sobie, czy ich miłość jest odwzajemniona. Jeśli, łamiąc roślinę, wydobywający się sok był czerwony lub pomarańczowy, oznaczało to, że miłość była odwzajemniona. Sok biały oznaczał miłość nieodwzajemnioną. Dziurawiec należał też do ziół wtykanych w strzechy domostw w celach ochronnych.

Według polskiego etnografa, Oskara Kolberga (XIX w.) w Górach Świętokrzyskich rośnie ziele św. Jana, po które „czarownice odbywają podróż na Łysą Górę w wigilię św. Jana, ponieważ wierzchołek tego ziela w dzień ten ma mieć moc czarodziejską. Dlatego lud stara się zerwać to ziele, skuteczne do cza­rów”.

Dziurawiec, aby był skuteczny, musiał być poświęcony wraz z innymi ziołami na M.B. Zielną. Wplatało się go również w wianki na Boże Ciało. Wreszcie dziurawiec wkładano także do rózg brzozowych, których używali pasterze przy pierwszym wypędzeniu bydła w pole.

Już w XVI wieku rośliny używano jako środka moczopędnego, a nawet „kamienie wywodzącego”, gojącego oparzenia, rany i wrzody, a także w połączeniu z wywarem z babki, wstrzymującego biegunki, a nawet skutecznego na suchoty. Nalewka dziurawcowa uważana była za „świetny lek przy nowotworach wątroby i przewodu pokarmowego”, a olejek stanowił środek przeciw robakom. Był stosowany w zaburzeniach trawienia, schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego.

W lecznictwie ludowym ziele dziurawca zwykle moczono wpierw w wódce a następnie stosowano. Okadzano nim przeciw opętaniu. Odwar z dziurawca dawano cierpiącym na wielką chorobę (padaczkę). Dziurawiec stosowano przeciw bo­leściom, bólowi brzucha lub cholerze. W tym celu „liście świeżo zerwane wkłada się do flaszki, nalewa doń okowity i nalewkę tę zostawia się w spokoju przez 24 godziny, a gdy chory dostaje kurczów z powodu cholery, wtedy daje mu się tę wódkę pić albo też naciera się nią”. Stąd powstało nawet polskie przysłowie: „Od brzucha bolenia użyj świętojańskiego korzenia”.

Odwar dziurawca pito tak­że na nieżyt żołądka, a w formie wywaru dawano ludziom przeciw czer­wonce. Ponadto zioło wykorzystywano przeciw kolkom wewnętrznym i chorobom, a także przeciw dreszczom. Herbata sporządzona z dziurawca służyła w leczeniu wątroby i na oczysz­czenie krwi, a także przeciw bólom wewnętrznym, które lud nazywa bólami macicy.

Korzeń wymoczony w wódce słu­żył przeciw chorobom kobiecym, a zerwany na św. Jana i moczony w wodzie służył przeciwbólowi głowy. Odwar ze święconych wianków tej rośliny pito także przeciw chrypce, oraz służył w leczeniu innych płuc­nych dolegliwości, jak np. bólu w piersiach.

Dziurawiec dawano do kąpieli dzieciom słabym, ale i dorosłym, szczególnie przeciw dreszczom, albo też okładano zielem gorącym. W odwarze świeżo zebranego dziurawca kąpano małe dzieci, aby zdrowe były. Odwar ziela, bądź moczony w spirytusie, bywał używany na rany i poparzenia. Odwar dziurawca miał znaczenie lecznicze nawet przeciw wściekliźnie.