Gorczyca biała — działanie, właściwości, stosowanie i ciekawostki

Etymologia i synonimy (pochodzenie nazwy i odpowiedniki)

Łacińska nazwa rodzajowa Sinapis pochodzi od starogreckiego σίναπι (sínapi) i oznacza musztardę. Z kolei epitet gatunkowy alba (biała) pochodzi z języka łacińskiego i jest nawiązaniem do białożółtych kwiatów rośliny. Nazwa gorczyca pochodzi od prasłowiańskiego gorьčica i określa roślinę o palącym, gorzkim smaku oraz odnosi się do pieczenia, gorzenia na języku po zjedzeniu nasion rośliny. W nazewnictwie ludowym funkcjonuje również pod nazwami gorczyca jasna, goszczyca, gorzczyca oraz gorszczyca.psł. *gorьčica 'roślina o palącym, gorzkim smaku'

Występowanie (skąd pochodzi)

Naturalny obszar występowania gorczycy białej to basen Morza Śródziemnego. W Europie obejmuje Grecję, Włochy, Portugalię i Hiszpanię. Ponadto występuje w północnej Afryce, zachodniej Azji oraz w Pakistanie. Uprawiana jest również w Ameryce Północnej. W Polsce występuje jako antropofit zadomowiony, czyli gatunek obcego pochodzenia na danym terenie, zasiedlający jako chwast pola uprawne a także łąki, przydroża i nieużytki. Preferuje gleby żyzne, wilgotne i o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym.

Charakterystyka (typowe cechy)

Gorczyca biała w Polsce należy do roślin jednorocznych, tzw. roślin dnia długiego, o stosunkowo krótkiej wegetacji od 70 do 100 dni. Roślina wytwarza białawy i rozgałęziony korzeń. W pierwszym okresie rozwoju wytwarza lirowato pierzastodzielne liście tworzące rozetę. Następnie wybija w prosto wzniesioną łodygę, dochodzącą od 30 do 100 cm wysokości. Łodyga jest kanciasta, silnie rozgałęziona i szorstko owłosiona.

Liście są ogonkowe, ułożone naprzemianlegle i słabo owłosione. Wszystkie liście są pierzastodzielne o odcinkach nierówno i tępo ząbkowanych. Kwiaty zebrane w szczytowych, graniastych kwiatostanach, są czteropłatkowe i barwy złocistożółtej. Kwiaty w gronie zakwitają od wierzchołka ku dołowi. Pojedyncze kwiaty, o przyjemnym zapachu, kwitną przez dwa dni. Kwitnie od końca maja do początku sierpnia. Gorczyca jest rośliną miododajną i obcopylną, zapylaną przez owady.

Owocem gorczycy jest łuszczyna, szorstko owłosiona i zakończona odchyleniem na zewnątrz (tzw. dziobkiem). Dojrzałe łuszczyny pękają, odsłaniając błoniastą przegrodę, do której po obu stronach przytwierdzone są nasiona, od 4-6 sztuk. Nasiona są kuliste, matowe i barwy jasnożółtej. Po dojrzeniu łatwo się osypują.        

Surowiec (co zbieramy)

Surowcem zielarskim są nasiona gorczycy białej (Semen Sinapis albae). Warunki wzrostu gorczyca uzyskuje na bogatych w wapń glebach gliniastych i piaszczysto-gliniastych, przy odczynie obojętnym. Nie znosi gleb zakwaszonych, jałowych piasków i zwięzłych, podmokłych glin. Wczesny siew sprzyja wyższym plonom, dlatego przeprowadza się go z końcem marca lub w początku kwietnia. Gorczyca wschodzi szybko, bo już po kilku dniach, tj. 3-4. W pierwszym okresie wzrostu konieczny jest zabieg starannego odchwaszczania i spulchniania międzyrzędzi.

Rośliny zaczynają kwitnąć po 5-7 tygodniach. Gdy łuszczyny zaczynają brunatnieć, zbiera się gorczycę nie czekając, aż zaczną pękać. Najlepszy czas na zbieranie gorczycy to wczesny poranek, gdy roślina jest jeszcze wilgotna od rosy. Nasiona powinny być zbierane, gdy są suche i twarde, a liście, gdy są młode i soczyste. Ścina się całe łodygi tuż przy ziemi. Aby zebrać nasiona, należy ściętą łodygę umieścić w worku papierowym, na plandece lub w koszyku, aby uniknąć utraty nasion podczas transportu. Łodygi następnie się omłaca, doczyszcza i ponownie dosusza same nasiona, ponieważ łatwo tęchną.

Przechowywanie gorczycy białej jest proste, ale wymaga odpowiednich warunków. Nasiona należy przechowywać w suchym i chłodnym miejscu, takim jak spiżarnia lub piwnica. Liście można przechowywać w lodówce w zamkniętym pojemniku lub worku. Ważne jest, aby nie przechowywać gorczycy białej z innymi produktami, które mogą wchłonąć jej zapach i smak.

Główne związki (co zawiera)

Gorczyca biała, będąc jednym z głównych nasion oleistych, posiada bardzo dużo kalo­rii. Jej nasiona zawierają proteiny, olejki eteryczne, witaminy, składniki mineralne i błonnik pokarmowy. Są zasobne również w olej­ki eteryczne oraz sterole roślinne, m.in. brasicasterol, sitosterol, kampesterol i stigmasterol avenasterol. Do substancji gorzkich zawartych w nasionach należą olejki gorczyczne, tj. izotiocyjaninowe. Niektóre kwasy tłuszczowe i glukozynolany w nasionach obejmują: synigrynę, myrozinę, kwas erukowy, eikozenowy, kwas ole­inowy i palmitynowy.

Nasiona gorczycy są doskonałym źródłem niezbędnych witamin, takich jak: witamina B kompleks i foliany, niacyna, tiamina, ryboflawina, pirydoksyna (wi­tamina B6) oraz kwas pantotenowy. Ponadto nasiona gorczycy zawierają przeciwutleniacze, flawonoidy i karotenoidy, takie jak: karoteny, zeaksantynę i luteinę. Jest to również źródło witamin przeciwutleniaczy, takich jak: witamina A, witamina C i K oraz wita­miny E.

Nasiona gorczyc są również bogatym źródłem minerałów, jak wapń, magnez, miedź, żelazo, selen i cynk. W suchej masie liści zawarte są: węglowodany, cukry proste, włókno pokarmowe, związki białkowe i mineralne, takie jak wapń, żelazo, ma­gnez, fosfor, potas, sód i cynk, a także ważne dla organizmu człowieka witaminy (A, E, D i K) oraz jednonienasycone i wielonienasycone kwasy tłuszczowe.

Właściwości i zastosowanie w domowym leczeniu (na co)

Gorczyca biała należy do leków antyseptycznych i powlekających. Działa przeciwzapalnie, moczopędnie i przeczyszczająco. Szczególnie jej wyciągi zwiększają perystaltykę jelit, pobudzają apetyt, poprzez zwiększone wydzielanie soków trawiennych. Bywa używana w nieżytach żołądka, jelit, przy wzdęciach, niedokwaśności i zaparciach. Ponadto przy wrzodach żołądka i dwunastnicy, niedomaganiach wątroby i żółci oraz przy katarze jelit, obstrukcji i robaczycy. Mając właściwości powlekające, preparaty z gorczycą działają ochronnie na błonę śluzową przewodu pokarmowego. Najczęściej stosowana w mieszankach z innymi ziołami.

W warunkach domowych u osób cierpiących na otyłość i stałe zaparcia oraz w chorobach przewodu pokarmowego, można stosować rozdrobnione nasiona w formie naparu i wywaru. Przy bólach stawów, mięśni oraz przy nerwobólach można przykładać rozgrzewające kataplazmy ze zmielonej gorczycy i dodatku wody.

Jako lek do użytku zewnętrznego stosowana jest w formie wyciągów wodnych do płukania przy zapaleniu gardła i migdałków. Z kolei przy reumatyzmie oraz bólach stawowych, działa rozgrzewająco, dlatego można stosować poduszeczki gorczycowe, w postaci woreczków wypełnionych nasionami gorczycy. W lecznictwie znajduje zastosowanie również olejek gorczycowy.

Uwaga! Działa drażniąco na skórę i błony śluzowe. W ciężkich przypadkach może dojść do zaburzeń czynności serca i oddechu oraz wpływu na ośrodkowy układ nerwowy. Przy wydalaniu metabolitów mogą wystąpić stany zapalne i uszkodzenia nerek i dróg moczowych. Przy dłuższym zewnętrznym stosowaniu na skórę, może dojść do jej zapalenia, uszkodzenia, a nawet martwicy.

Preparaty i wyroby medyczne, suplementy oraz kosmetyki zawierające gorczycę białą  

• Pas gorczycowy na bark, 1 szt. (Flos)
• Pas gorczycowy, uniwersalny, 1 szt. (Flos)
• Rękawice gorczycowe, 1 para (Flos)

W mitach, legendach i na ludowo (w historii)

Gorczyca jest jedną z najstarszych roślin uprawnych i leczniczych. Wymieniana jest w księgach i dziełach już wiele tysięcy lat przed naszą erą. Historycy uważają, że gorczycę po raz pierwszy zaczęto uprawiać, i to w celach leczniczych w Indiach, ok. 4000-3000 roku p.n.e. W Indiach stanowi do dnia dzisiejszego symbol płodności. Istnieją również wzmianki, że być może to Chińczycy byli pionierami w jej wykorzystywaniu, gdyż odnalezione naczynia z nasionami, odkryte w miejscowości Ban Peo z regionu Shanxi, datowane są na 5000-4000 lat p.n.e.  Stosowano ją tam do usuwania zmian skórnych, piegów i przebarwień. Wykopaliska z okolic Bagdadu wskazują, iż znały ją także plemiona sumeryjskie. Abraham stosował ją w celach kulinarnych. W starożytnym Egipcie odnaleziono jej nasiona w grobowcu Tutanchamona.

W starożytnej Grecji, matematyk, filozof i lekarz Pitagoras przepisywał gorczycę na użądlenia skorpiona, gdyż odwracała uwagę od śmiercionośnego ukłucia. Z kolei grecki lekarz Hipokrates z Kos, stosował ją jako lekarstwo do uśmierzania bólu zębów, zatruć pokarmowych oraz niestrawności. Zalecał stosować plastry z wyciągiem w formie okładów, do leczenia ukąszeń przez jadowite węże i skorpiony. Gorczyca wspominana jest w dziełach Teofrasta z Eresos oraz Pedaniosa Dioskurydesa. Istnieje legenda, wg której Aleksander Macedoński przesłał królowi Persji, Dariuszowi worek nasion gorczycy, co miało pokazać zarówno siłę jak i ognistość greckiej armii.

W czasach cesarzy rzymskich, Oktawiana Augusta oraz Tyberiusza, Marcus Gavius (Apicius) napisał księgę kucharską „De re coquinaria libri X” (O sztuce kucharskiej ksiąg X), w której wspomina o gorczycy, jako doskonałej przyprawie do gryzienia, do mięsa, ryb, warzyw oraz jako konserwant. Pliniusz Starszy wpadł na pomysł mielenia gorczycy i połączenia jej z octem, co można określić jako wstęp do powstania musztardy i promował ją jako afrodyzjak. Jego hasłem było podobno „Zimna i leniwa kobieta po kilku łyżkach musztardy może stać się żoną idealną”. Pierwszy przepis na sporządzenie musztardy pochodzi z I w n.e. od Luciusa Columelli, który zawarł go w „Rei rustica libri duodecim”, najważniejszym źródłem wiedzy o rzymskiej agrotechnice. O musztardzie zaczęło być głośno w średniowiecznej Europie, szczególnie we Francji, gdzie istniał nawet cech „musztardników”.

Do Polski uprawa gorczycy dotarła w XVI wieku. Syreniusz podaje, iż poza wykorzystywaniem nasion gorczycy do wyrobu musztardy, używano jej jako leku, który „mocz i flegmę wywodzi”.  Stosowano ją również na chorą śledzionę i przy podagrze. Sproszkowane nasiona wciągano do nosa, co prowadziło do kichania, a przez to pozbycia się flegmy. Z nasion sporządzano rozgrzewające plastry, rozcierając je z figami i winnym octem. Z kolei utarte z oliwą i octem miały likwidować plamy na twarzy. Gorczyca była również pomocna na parchy, głuchotę, paraliż i artretyzm oraz przy zatruciach. Według Syreniusza plastry sporządzone z gorczycy „wszelkie bóle z ciała wyciągają”. Olejem gorycznym smarowano krosty i świerzb, zaś okadzanie nią domostw, miało strzec przed wężami.

W dawnej Polsce gorczycę często przyrządzano jak szpinak, a w głodowych latach 1847 oraz 1865-1895 ludność jadała wiosną gorczycę wraz z lebiodą. Wywar z gorczycy służył jako lek przeciwko niestrawności, a na ból żo­łądka przykładano na brzuchu kompresy oraz jedzono ziarenka gorczy­cy. Ponadto nasiona były spożywane przy „spieszeniu się żołądka”  oraz na pobudzenie apetytu. Nasiona gor­czycy połykane z płynem służyły do przeczyszczenia żołądka, zaś mąka utar­ta z nasion i z octem, poprawiała ukrwienie. Moczenie nóg w gorczycy łagodził ból w krzyżu, z kolei olej z niej stosowano przeciwko.

Gorczycy nie można było pić, „bo się od niej głupieje”, a olej otrzy­many z jej nasion powoduje obłęd. Zgniecione nasiona gorczycy wymieszane z miodem i octem, trzymane w ustach pomagały na ból zębów. Uważano, że gorczyca to lekarstwo przeciw bólom pod piersiami, ale tylko w wypadku, gdy choroba ta nie jest „zrobiona”, czyli nie jest wywołana urokiem. Synapizmy z gorczycy (lub natartego chrza­nu) stosowane były także przeciw krwotokom. W odwarze z gorczycy kąpano ciężarne kobiety, aby wywołać poronienie.

Od złego wiatru gotowano nasiona konopi i trochę gorczycy, rozrabiano wodą, przecedzano i takim mlekiem okładano cho­re dzieci. Na pograniczach rdzennej Polski i na Rusi osobie dotknięte urokami, jak również dzieci, ich ciała okładano gorczycą z octem. Następnie pryszcze, które pojawiały się na skórze wskutek działania ostrego okładu, trak­towano jako symbol „złego, które tkwiło w chorym i teraz opuszcza jego ciało”.

Inne zastosowanie (ciekawostki)

• stosowana w kosmetyce w produktach do pielęgnacji skóry i włosów; w leczeniu trądziku, łupieżu i innych problemów skórnych;
• jako przyprawa kuchenna – wraz z kolendrą, estragonem i pieprzem używana jest do sporządzania musztard i pieprzu ziołowego;
• dodatek do marynat, wędlin, tłustych mięs i konserw; do potraw z jaj, sera i do sosów;
• dodatek do pikli, ogórków konserwowych i kwaszonych, kwaszonej kapusty, grzybów marynowanych itp.;
• z nasion wytwarza się olejek gorczyczny (o ostrym, piekącym smaku i zapachu), który pobudza wydzielanie soku żołądkowego i poprawia trawienie;
• w kuchni azjatyckiej jest stosowana do dań w kuchni chińskiej, japońskiej, koreańskiej i indyjskiej;
• młode rośliny, przed kwitnieniem, są dobrą rośliną paszową. W czasie owocowania jest trująca dla koni, bydła, trzody chlewnej, owiec i drobiu;
• gorczyca stanowi dobry pożytek pszczeli i otrzymywany jest miód gorczyczny;
• proszek gorczycowy (ze zmielonych nasion) wykorzystywany w ochronie upraw przed szkodnikami (mszyce, ślimaki, gąsienice);
• nasionom gorczycy przypisuje się lecznicze właściwości radiestezyjne;
• wymieniana w Misznie, wchodzącej w skład Talmudu.