Rośliny i zioła wspomagające odporność organizmu

Czy masz świadomość tego, w jaki sposób możesz wspierać swój organizm od środka, dostarczając mu niezbędnych witamin i minerałów, które skutecznie wspomagają pracę układu odpornościowego? Od wieków cenione sposoby na wzmocnienie i odporność mają swoje źródło w naturze. Dlatego podpowiadamy, jakie rośliny i zioła wspomagają zdrowie oraz jak do tego dochodzi.

Czym jest odporność?

Definicja encyklopedyczna słowa odporność, opisuje ją jako stan niewrażliwości na działanie drobnoustrojów chorobotwórczych. Pierwotnie pochodzi z języka łacińskiego od słowa immunis, co było terminem prawniczym określającym osobę wolną od obowiązku, od obciążeń lub służby. Z czasem pojęcie weszło do terminologii medycznej i używano go do opisywania osób, które w wyniku wrodzonej lub nabytej odporności nie chorowały podczas epidemii, i których zdrowiu nie zagrażało spożycie trucizny.

Wraz z rozwojem medycyny powstała immunologia, od łacińskiego immunis (wolny od obciążeń) i greckiego lógos (słowo, nauka), czyli nauka o zjawiskach odpornościowych, indywidualnych właściwościach organizmu i grupowych cechach gatunkowych, warunkujących integralny byt jednego i drugiego w konfrontacji z różnorodnymi wpływami środowiska.

Odporność we współczesnym znaczeniu obejmuje aktywną tolerancję i wspomaganie metabolizmu własnych prawidłowych tkanek organizmu, odrzucanie tkanek nieprawidłowych i obcych oraz neutralizację i eliminację czynników infekcyjnych (wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki) i ich toksycznych produktów.

Nauka o odporności zajmuje się budową i funkcjami układu odpornościowego (immunologicznego) oraz jego powiązaniami z systemem homeostazy organizmu, w tym z układami nerwowym, hormonalnym, trawiennym, pokarmowym i krwiotwórczym. Za ojców immunologii powszechnie uważa się Ludwika Pasteura i Roberta Kocha, którzy odkrywając złożony świat chorobotwórczych mikroorganizmów, proponowali jednocześnie środki zaradcze wspomagające zdolności obronne organizmu.

Jaki jest mechanizm odporności?

Podstawę mechanizmu odporności (obronnego) w układzie immunologicznym stanowi umiejętność rozpoznawania własnych składników organizmu i eliminowanie elementów obcych ustrojowi.

W układzie immunologicznym wyróżnia się dwa typy reakcji odpornościowej:

• nieswoistą (wrodzoną, naturalną) – ma za zadanie uniemożliwić przenikanie do organizmu (człowieka) mikroorganizmów i innych ciał obcych oraz niszczyć te, którym udało się do niego przedostać. Taki rodzaj odporności, mimo szybkiego działania, ma ograniczoną skuteczność.
• swoistą (nabytą) – skierowana przeciwko konkretnemu czynnikowi chorobotwórczemu i wykształcana dopiero po kontakcie z nim. Odporność działa wolniej niż naturalna, ale jest skuteczniejsza.

Zasadniczym elementem, dzięki któremu układ immunologiczny może realizować swoje funkcje, są przeciwciała. Funkcje obronne organizmu spełniają także komórki immunologiczne (limfocyty T, limfocyty B, komórki NK, komórki prezentujące antygen APCs, makrofagi i granulocyty), grasica, węzły chłonne, migdałki oraz śledziona.

Wyjątkowe rośliny lecznicze i zioła na odporność

Zioła i szereg gatunków roślin jest naturalnym sposobem na poprawę odporności organizmu i ochronę jego przed infekcjami. Niektóre z nich mają właściwości przeciwwirusowe, przeciwzapalne, antybakteryjne lub wspomagające układ immunologiczny. Zioła oraz inne rośliny na układ odpornościowy działają przede wszystkim dzięki zawartości związków o charakterze polifenoli, garbników, laktonów, flawonoidów czy też cechujące się zwiększoną zawartością soli mineralnych oraz witamin, w szczególności witaminy C.

Istnieje grupa ziół/roślin odgrywająca szczególnie istotną rolę w podnoszeniu odporności organizmu:

• aloes zwyczajny (Aloe vera (L.) Burm.) - roślina o wielu właściwościach leczniczych i kosmetycznych. Jedną z nich jest poprawa odporności organizmu, ponieważ aloes zawiera substancje o działaniu immunostymulującym i przeciwzapalnym. Ponadto ma działanie przeciwbakteryjne, przeciwwrzodowe i przeciwbólowe. Sok z aloesu jest cennym źródłem polisacharydów, kwasu foliowego, kwasu salicylowego, witamin z grupy B oraz żelaza, wapnia, mleczanu magnezowego, manganu i potasu. Aloes zwyczajny pomaga zwalczać infekcje bakteryjne, wirusowe i grzybicze, a także wspomaga gojenie ran i regenerację skóry. Aloes zwyczajny można stosować zarówno wewnętrznie lub zewnętrznie, w zależności od celu i potrzeb. Wewnętrznie można przyjmować sok z aloesu, który pobudza trawienie, oczyszcza organizm z toksyn i wzmacnia układ krwionośny. Zewnętrznie można stosować żel z aloesu, który nawilża, odżywia i łagodzi podrażnienia skóry.
• aronia czarna lub aronia czarnoowocowa (Aronia melanocarpa (Michx.) Elliott - roślina zawierająca dużą ilość antyoksydantów, witamin i minerałów, które pomagają zwalczać wolne rodniki, zapobiegać stanom zapalnym i wspierać układ immunologiczny. Owoce aronii są także źródłem antocyjanów, związków roślinnych, które nadają jej ciemnofioletowy kolor i mają właściwości przeciwzapalne, przeciwnowotworowe i ochronne dla naczyń krwionośnych. Są również cennym źródłem flawonoidów, kwasów fenolowych, witaminy A, C, E, P oraz witamin z grupy B, a także miedzi, manganu, wapnia i żelaza. Owoce aronii mają właściwości przeciwzapalne, antybakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwnowotworowe oraz antyhepatotoksyczne. Aronia może być spożywana na wiele sposobów, np. w postaci soków, syropów, dżemów, nalewek, herbat lub suszonych owoców.
• bez czarny lub dziki bez czarny (Sambucus nigra) - roślina zawierająca wiele substancji aktywnych, takich jak flawonoidy, antocyjany, witaminy C i B, trójterpeny, sole mineralne, kwasy organiczne, węglowodany i garbniki, które wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwutleniające. Bez czarny może wspomagać układ odpornościowy na różne sposoby, na przykład poprzez pobudzanie produkcji przeciwciał, zwiększanie aktywności makrofagów i limfocytów, oraz hamowanie namnażania się patogenów. Bez czarny może być stosowany zarówno profilaktycznie, jak i leczniczo, w postaci syropu, nalewki, herbaty, dżemu lub soków. Kwiat i owoc bzu czarnego mają działanie przeciwwirusowe, ze względu na zawartość antocyjanów zwalczających gorączkę i łagodzących kaszel. Kwiaty zawierają flawonoidy, kwasy fenolowe, sterole, garbniki, które działają przeciwgorączkowo i napotnie. Działają także moczopędnie, poprawiają elastyczność i szczelność naczyń włosowatych. Owoce natomiast zawierają dużo witamin, zarówno C jak i A, a także wapń, potas, sód, glin i żelazo. Ponadto działają delikatnie przeczyszczająco i przeciwbólowo oraz usuwają z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii.
• czosnek pospolity lub czosnek zwyczajny (Allium sativum) - roślina często polecana jako naturalny sposób na wzmocnienie organizmu i zapobieganie infekcjom. Czosnek zawiera związki siarki, takie jak alicyna, które mają właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe. Ponadto zawiera znaczne ilości witaminy C oraz witaminy z grupy B, oraz inne składniki mineralne jak potas, żelazo, magnez i fosfor. Cechą charakterystyczną jest olejek lotny z alliiną i enzymem allinazą. Jest środkiem przeciwmiażdżycowym, obniżającym poziom cholesterolu we krwi. Czosnek może także wspomagać układ immunologiczny poprzez pobudzanie aktywności białych krwinek i produkcję interferonu.
• czystek (Cistus) - jest rośliną znaną ze swoich właściwości wzmacniających układ odpornościowy i chroniących przed infekcjami bakteryjnymi i wirusowymi. Jego skuteczność wynika z wysokiej zawartości polifenoli, silnych przeciwutleniaczy o właściwościach antyoksydacyjnych, które neutralizują wolne rodniki oraz hamujących powstawanie i rozwój stanów zapalnych w organizmie, a także zapobiegających uszkodzeniu komórek. Wykazując właściwości przeciwbakteryjne i grzybobójcze, czystek hamuje także namnażanie się niektórych patogenów, takich jak bakterie odpowiedzialne za próchnicę, boreliozę czy gronkowca złocistego. Ponadto czystek działa korzystnie na skórę, serce, układ pokarmowy i prostatę.
• dzika róża (Rosa canina) - szczególnie jej owoce są bogatym źródłem witaminy C, która wspomaga układ odpornościowy i chroni przed infekcjami. Dzika róża zawiera także inne cenne składniki, takie jak garbniki, flawonoidy, karotenoidy, kwasy organiczne, olejki eteryczne, cukry i pektyny, które mają działanie wzmacniające, przeciwzapalne, przeciwutleniające i oczyszczające. Owoce dzikiej róży zawierają również witaminy A, E, K oraz witaminy grupy B i kwas foliowy. Dzika róża może być spożywana w postaci owoców, syropu, herbaty, dżemu lub nalewki.
• imbir lub imbir lekarski (Zingiber officinale) - na odporność jest jednym z najpopularniejszych domowych sposobów na wzmocnienie organizmu i zapobieganie infekcjom. Imbir zawiera wiele substancji aktywnych, takich jak gingerol, shogaol, zingeron i paradol, które wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze. Ponadto korzeń jest źródłem tłuszczów, węglowodanów, witamin B2 i B6 oraz niacyny, a także składników mineralnych jak wapń, fosfor i żelazo. Ma działanie rozgrzewające, pobudzające krążenie i wykrztuśne. Imbir wspomaga także trawienie, poprawia krążenie i łagodzi bóle mięśniowe. Imbir można spożywać na wiele sposobów, np. jako dodatek do herbaty, soków, sałatek, zup czy dań głównych. Można też przygotować syrop z imbirem, miodem i cytryną, który doskonale smakuje i działa rozgrzewająco.
• jeżówka purpurowa lub echinacea (Echinacea purpurea (L.) Moench.) - roślina mająca właściwości immunostymulujące, przeciwzapalne, przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne. Jeżówka pobudza odporność przy infekcjach dróg oddechowych i może pomóc w zapobieganiu i leczeniu przeziębienia oraz grypy. Jest pomocna przy infekcjach grzybiczych, a także przy chorobach zakaźnych jak opryszczka. Jeżówka zawiera wiele składników aktywnych, takich jak polisacharydy, alkamidy, flawonoidy, pochodne kwasu kawowego i olejki eteryczne, które wpływają na układ odpornościowy, hamując rozwój patogenów. Można ją przyjmować w postaci naparu, nalewki, syropu, tabletek lub kapsułek.
• kurkuma lub ostryż długi (Curcuma longa) - kłącze jest przyprawą mającą wiele właściwości prozdrowotnych. Zawiera kurkuminę, substancję aktywną, która wykazuje silne działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze. Kurkumina może zmniejszać ryzyko wielu chorób, takich jak infekcje, reumatyzm, alzheimer czy nowotwory. Może także hamować namnażanie się niebezpiecznych wirusów, takich jak gorączka Riff Valley, opryszczka, denga, zapalenie wątroby typu C czy wirus zika. Kurkumina wspomaga również odporność organizmu poprzez aktywację katelicydyny, peptydu o właściwościach antyinfekcyjnych. Badania potwierdziły, że kurkuma może modulować odpowiedź immunologiczną i zapobiegać uszkodzeniom komórek spowodowanym przez stres oksydacyjny. Kurkuma jest więc cennym składnikiem diety, który może pomóc w profilaktyce i leczeniu różnych schorzeń.
• malina właściwa (Rubus idaeus) - roślina zawierająca wiele witamin i antyoksydantów, które mogą wspomagać układ odpornościowy i chronić przed infekcjami. Owoc maliny jest wykorzystywany jako preparat o działaniu przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym i napotnym. Cechuje się wysoką zawartością witaminy C, E, A, witamin z grupy B oraz potasu, wapnia, miedzi, żelaza i manganu. Dodatkowo jest źródłem polifenoli, karotenoidów, pektyn oraz kwasów organicznych i antocyjanów. Te ostatnie wykazują zdolność hamowania enzymów procesu prozapalnego.
• wiesiołek (Semen Oenotherae biennis) - roślina bogata w kwasy tłuszczowe omega-6, witaminy A, C i E, flawonoidy i minerały. Wiesiołek, a w szczególności olej z niego, ma działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe. Wiesiołek wzmacnia odporność organizmu, poprawia stan skóry, włosów i paznokci, łagodzi objawy menopauzy i PMS, reguluje poziom cholesterolu i cukru we krwi, wspomaga pracę układu nerwowego i hormonalnego. Zapobiega również miażdżycy. Substancją czynną wiesiołka jest kwas gamma-linolenowy (GLA) z grupy omega-6, wpływający korzystnie na równowagę hormonalną organizmu oraz jest skuteczny w profilaktyce raka piersi, gdyż hamuje aktywność genu odpowiedzialnego za wzrost komórek rakowych.
• żeń-szeń właściwy lub wszechlek żeń-szeń (Panax ginsengA. Meyer) - roślina stosowana w medycynie tradycyjnej Dalekiego Wschodu od tysięcy lat, a obecnie jest dostępna w różnych formach preparatów. Żeń-szeń wspomaga odporność organizmu na infekcje i stres, poprawia sprawność fizyczną i umysłową, obniża poziom cholesterolu i cukru we krwi, a także działa korzystnie na potencję i libido. Zawiera znaczne ilości mikro- i makroelementów oraz witamin, głównie A, C, E, niacynę oraz witaminy z grupy B, a wśród pierwiastków śladowych znajdziemy takie jak: wapń, cynk, potas, żelazo, magnez. Jednak najważniejszą substancją aktywną w korzeniu żeń-szenia są tak zwane ginsenozydy (saponiny triterpenowe), których działanie polega na zwiększeniu zdolności hemoglobiny do przyłączania tlenu, a tym samym lepszego zaopatrywania narządów w tlen. Ponadto biorą udział w przemianach hormonalnych, które regulują odpowiedź organizmu na stres oraz pobudzają one układ immunologiczny do działania.

Podział roślin leczniczych i ziół według ich działania

Wszystkie zioła jak i rośliny lecznicze można usystematyzować według ich działania i wpływu zarówno na układ immunologiczny, jak i również na ukierunkowane działanie. Do najważniejszych grup należą:

• dezynfekujące (bakteriobójcze) - czosnek, cebula, liść mącznicy lekarskiej, borówki brusznicy, czarnej jagody, ziele bylicy piołun, dziurawca zwyczajnego, szanty zwyczajnej, mięty pieprzowej, lebiodki majeranku, szałwii lekarskiej, macierzanki zwyczajnej, macierzanki tymianku, kwiat rumianku pospolitego, wrotyczu pospolitego, owoc czarnej jagody, korzeń omanu wielkiego, kłącze kosaćca i kora wierzbowa.
• oczyszczające krew - ziele bratka polnego, przetacznika leśnego, poziomki pospolitej, bluszczyku kurdybanka, skrzypu, drapacza lekarskiego, ogórecznika lekarskiego, kwiat stokrotki pospolitej, kocanki piaskowej, liść barwinka pospolitego, borówki brusznicy, maliny właściwej, brzozy, korzeń łopianu, cykorii podróżnika, mniszka lekarskiego, szyszki chmielu zwyczajnego i nasienie czarnuszki.
• moczopędne - ziele połonicznika, skrzypu, poziomki pospolitej, rutwicy lekarskiej, drapacza lekarskiego, rzepiku, bylicy piołunu, bylicy pospolitej, marzanki, nawłoci pospolitej, bratka polnego, hyzopu lekarskiego, nostrzyka, bazylii pospolitej, rdestu ptasiego, cząbru ogrodowego, pokrzywy zwyczajnej, przetacznika, kłącze perzu, tataraku zwyczajnego, korzeń łopianu, cykorii podróżnika, lukrecji gładkiej, mydlnicy lekarskiej, omanu wielkiego, lubczyka ogrodowego, goryszu, pietruszki zwyczajnej, kłącze kosaćca, liść mącznicy lekarskiej, brzozy, borówki brusznicy, czarnej jagody, kwiat stokrotki pospolitej, wrzosu zwyczajnego, chabru bławatka, kocanki piaskowej, jasnoty, dzikiego bzu czarnego, lipy, owoc kminku zwyczajnego, jarzębiny, jałowca, dzikiej róży, szyszki chmielu zwyczajnego, pączki topoli, strączki fasoli, znamię kukurydzy zwyczajnej, nasienie pietruszki zwyczajnej i czarnuszki.
• nasenne i uspokajające - ziele nostrzyka, liść melisy lekarskiej, barwinka pospolitego, korzeń kozłka lekarskiego, ziele marzanki i szyszki chmielu zwyczajnego.
• obniżające ciśnienie krwi - cebula, czosnek, skórka cytrynowa, żurawiny, ziele jemioły pospolitej i liść barwinka pospolitego.
• pobudzające trawienie - ziele krwawnika pospolitego, dziurawca zwyczajnego, przywrotnika, drapacza lekarskiego, szanty zwyczajnej, mięty pieprzowej, bazylii pospolitej, lebiodki majeranku, cząbru ogrodowego, nawłoci pospolitej, przetacznika, kwiat lawendy wąskolistnej, rumianku pospolitego, korzeń lubczyka ogrodowego, goryszu, mydlnicy lekarskiej, mniszka lekarskiego, kłącze pięciornika, rzewienia lekarskiego, liść melisy lekarskiej, bobrka trójlistkowego i nasienie kozieradki.
• pobudzające działanie serca, nerwów - ziele dziurawca zwyczajnego, hyzopu lekarskiego, bazylii pospolitej, liść rozmarynu lekarskiego i korzeń goryszu.
• przeciwalergiczne - kwiat rumianku pospolitego, ziele dziurawca zwyczajnego i korzeń kozłka lekarskiego.
• przeciwartretyczne - ziele rzepiku pospolitego, kora wierzbowa, liść czarnej porzeczki i nasienie czarnuszki.
• przeciwcukrzycowe - kłącze perzu, strączki fasoli, liść pokrzywy zwyczajnej, czarnej jagody, orzecha włoskiego, ziele rdestu ptasiego, dziurawca zwyczajnego, krwawnika pospolitego, szałwii lekarskiej, glistnika jaskółcze ziele, rutwicy lekarskiej, korzeń mniszka lekarskiego, łopianu i cebula.
• przeciwrobacze - czosnek, nasiona dyni, ziele bylicy piołun, macierzanki, macierzanki tymianku, kwiat wrotyczu, owoc czarnej jagody i borówki brusznicy.
• rozkurczowe - ziele glistnika jaskółcze ziele, połonicznika, nostrzyku, bazylii pospolitej, lebiodki majeranku, szałwii lekarskiej, macierzanki, macierzanki tymianku, werbeny pospolitej, owoc kolendry siewnej, biedrzeńca anyżu, kminku zwyczajnego, kopru włoskiego, dzikiego bzu czarnego, kwiat lawendy, rumianku pospolitego, lipy, dziewanny, korzeń goryszu, kora wierzbowa i znamię kukurydzy zwyczajnej.
• przeciw stanom zapalnym jelit - korzeń lukrecji, kwiat rumianku pospolitego, ziele dziurawca zwyczajnego i krwawnika pospolitego.
• przeciwszkorbutowe - ziele bluszczyku kurdybanka, owoc dzikiej róży, owoc jarzębiny, korzeń chrzanu i liść orzecha włoskiego.
• ściągające (przeciwbiegunkowe) - kora dębowa, kasztanowca, wierzbowa, korzeń kuklika, żywokostu, kłącze pięciornika, ziele rzepiku, przywrotnika, świetlika łąkowego, dziurawca zwyczajnego, rdestu ptasiego, srebrnika, miodunki, szałwii lekarskiej, cząbru ogrodowego, nawłoci pospolitej, macierzanki, macierzanki tymianku, werbeny pospolitej, przetacznika, kwiat rumianu rzymskiego, orzecha włoskiego, czarnej porzeczki, maliny właściwej, pokrzywy zwyczajnej, czarnej jagody, borówki brusznicy, barwinka pospolitego, owoc dzikiej róży, jarzębiny i czarnej jagody.
• trawienne - ziele bylicy boże drzewko, bylicy piołun, bylicy pospolitej, marzanki, tysiącznika, drapacza lekarskiego, dziurawca zwyczajnego, hyzopu lekarskiego, nostrzyka, lebiodki majeranku, szałwii lekarskiej, nawłoci pospolitej, przetacznika, czosnek, cebula, kłącze tataraku zwyczajnego, korzeń arcydzięgiela litwora, cykorii podróżnika, owoc kminku zwyczajnego, kolendry siewnej, kopru włoskiego, jałowca, kwiat rumianku pospolitego, wrzosu zwyczajnego, kocanki piaskowej, lawendy wąskolistnej, szyszki chmielu zwyczajnego, liść pokrzywy zwyczajnej, nasienie czarnuszki, gorczycy i korzeń chrzanu.
• uspokajające - owoc kasztanowca, ziele nostrzyku, mięty pieprzowej, barwinka pospolitego i kwiat rumianku pospolitego.
• wzmacniające - ziele rzepiku, krwawnika pospolitego, bylicy boże drzewko, bylicy piołunu, bylicy pospolitej, bukwicy zwyczajnej, świetlika łąkowego, bluszczyku kurdybanka, dziurawca zwyczajnego, macierzanki, macierzanki tymianku, werbeny pospolitej, przetacznika, bratka polnego, kwiat stokrotki pospolitej, kminku zwyczajnego, kolendry siewnej, owoc dzikiej róży, korzeń cykorii podróżnika, kuklika, goryszu, mniszka lekarskiego, liść czarnej porzeczki, maliny właściwej, pokrzywy, barwinka pospolitego, nasienie kozieradki, szyszki chmielu zwyczajnego i siemię lniane.
• wpływające dodatnio na przemianę materii - ziele rzepiku, poziomki pospolitej, dymnicy, dziurawca zwyczajnego, krwawnika pospolitego, kłącze perzu, liść orzecha włoskiego, nasienie kozieradki i znamię kukurydzy zwyczajnej.

Co jeszcze wspiera odporność?

Poza stosowaniem na odporność ziół, przypraw oraz roślin leczniczych, istnieją jeszcze inne sposoby na wzmocnienie odporności organizmu. Do najważniejszych należą:

• zdrowa i zbilansowana dieta - spożywanie warzyw, owoców, orzechów, nasion i pełnoziarnistych produktów zbożowych dostarcza organizmowi witamin, minerałów i antyoksydantów, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego.
• aktywność fizyczna - regularne ćwiczenia o umiarkowanej intensywności poprawiają krążenie krwi, dotleniają komórki i usuwają toksyny z organizmu. Aktywność fizyczna także wpływa pozytywnie na nastrój i redukuje stres.
• odpoczynek - sen jest niezbędny dla regeneracji organizmu i utrzymania równowagi hormonalnej. Niedobór snu osłabia odporność i zwiększa podatność na infekcje. Zaleca się, aby sen trwał co najmniej 7-8 godzin w ciągu doby.
• unikanie używek - palenie papierosów, picie alkoholu i zażywanie narkotyków czy środków odurzających, niszczy komórki i tkanki organizmu, obniża odporność i zwiększa ryzyko zachorowania na różne choroby. Zaleca się ograniczyć lub całkowicie zrezygnować z używek.
• higiena osobista - mycie rąk, dezynfekcja powierzchni, zakrywanie ust i nosa podczas kichania i kasłania to proste sposoby na zapobieganie rozprzestrzenianiu się drobnoustrojów. Zaleca się także unikać kontaktu z osobami chorymi i często wietrzyć pomieszczenia.
• uśmiech i optymizm - dbanie o dobre samopoczucie oraz unikanie sytuacji stresowych często są trudne do pogodzenia, niemniej zawsze warto w każdej sytuacji szukać jasnych jej stron i nie popadać w destrukcyjne, negatywne myśli.