Cholesterol – dobry i zły (HDL i LDL). Jakie są normy, dieta i leczenie?

Poziom cholesterolu- dlaczego jest aż tak ważny dla zachowania zdrowia? Jak na organizm wpływa HDL i LDL?

Cholesterol to związek niezbędny każdej komórce, owiany złą sławą ale pełniący też funkcje ochronne,  zależny od naszych genów, diety i stylu życia. Jakie są objawy wysokiego stężenia cholesterolu? Kiedy jego poziom jest alarmujący i jakie są metodyjego obniżenia? 

Czym jest cholesterol?

Cholesterol (5-cholesteno-3β-ol) jest to organiczny związek lipidowy, zawierający jedną grupę hydroksylową (-OH) i z tego względu zaszeregowany też jako alkohol steroidowy. Tę część cholesterolu organizmu, która dostarczona jest z pokarmem nazywamy cholesterolem egzogennym a tą, którą produkuje wątroba cholesterolem endogennym.

Jakie funkcje pełni w organizmie cholesterol? Dlaczego cholesterol jest tak ważny?

Cholesterol pełni w organizmie wiele istotnych funkcji. Bierze chociażby udział w budowie błon komórkowych, syntezie hormonów steroidowych i witaminy D3. Potrzebny jest także do sprawnego działania układu nerwowego i opornościowego oraz syntezy kwasów żółciowych. Jest związkiem tłuszczowym niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Normy cholesterolu u dorosłych

Za prawidłowy cholesterol według Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego uznaje się:

• stężenie cholesterolu całkowitego poniżej 5,0 mmol/l (czyli <190 mg/dl),
• cholesterolu frakcji LDL poniżej 3,0 mmol/l (czyli <115 mg/dl),
• cholesterolu HDL powyżej 1,0 mmol/l (czyli ≥45 mg/dl) u mężczyzn i powyżej 1,2 mmol/l (czyli ≥50 mg/dl) u kobiet. 

W rekomendacjach  z 2019 r. dla grup bardzo wysokiego ryzyka, wysokiego ryzyka i umiarkowanego ryzyka za prawidłowy poziom LDL-cholesterolu uznaje się kolejno do <1,4 mmol/I (< 55 mg/dl), < 1,8 mmol/I (< 70 mg/dl) i < 2,6 mmol/I (< 100 mg/dl).

Dla pacjentów z drugim incydentem sercowo- naczyniowym w ciągu 2 lat od pierwszego zalecana wartość LDL- cholesterolu jest jeszcze niższa i wynosi < 1 mmol/l (<40 mg/dl).

Czym są trójglicerydy?

Trójglicerydy to tłuszcze stanowiące materiał energetyczny i budulcowy tkanki tłuszczowej. W większości trafiają do organizmu wraz z tym, co jemy ale produkuje je również wątroba z kwasów tłuszczowych i węglowodanów.  Transportowane są w organizmie głównie przez wytwarzane w ścianie jelita cienkiego chylomikrony oraz przez lipoproteiny o bardzo niskiej gęstości (VLDL). W wyniku procesów metabolicznych związki te mogą przekształcać się we frakcję LDL i przyspieszać zmiany miażdżycowe, są też bezpośrednią przyczyną takich zmian. Zbyt wysoki poziom trójglicerydów obserwujemy gdy jemy zbyt dużo tłuszczów i szybko przyswajalnych węglowodanów. Hipertrójglicerydemia to podwyższone stężenie trójglicerydów we krwi, przekraczające poziom 150 mg/dl. 

HDL i LDL - dobry i zły cholesterol

Cząsteczkami, które transportują w organizmie trójglicerydy i cholesterol są lipoproteiny. Zawierają one w swojej budowie obok komponentu tłuszczowego (jaki stanowi cholesterol lub trójglicerydy) także białka i fosfolipidy. Lipoproteiny dzielimy na:

• chylomikrony- zajmują się przede wszystkim transportem trójglicerydów z jelit do wątroby,
• lipoproteiny o bardzo małej gęstości (VLDL) -powstają w wątrobie, transportują wolne kwasy tłuszczowe do tkanek,
• LDL (ang. low density lipoprotein) czyli frakcja lipoprotein o małej gęstości -powstają z VLDL, są nośnikami cholesterolu do tkanek,

Frakcja HDL cholesterolu ma dużą gęstość (ang. high density cholesterol), powstaje w wątrobie. Charakteryzuje się dużą różnorodnością cząsteczek, odpowiada za transport cholesterolu ze ściany naczyń krwionośnych do wątroby.

Cholesterol HDL - "dobry" cholesterol

Lipoproteiny o dużej gęstości (HDL) działają ochronnie na naczynia krwionośne gdyż  transportują cholesterol z całego ciała do wątroby gdzie ulega przemianom do kwasów tłuszczowych i może być wydalany z żółcią. Im sprawniej przebiega taki transport, tym mniej cholesterolu zostaje w narządach i tym lepiej są one chronione. Zasadniczo to wysoki poziom HDL w stosunku do poziomu LDL jest istotnym elementem wychwytu zwrotnego w gospodarce cholesterolowej organizmu. Ostatnimi czasy wykazano, że przy skrajnych wartościach HDL-C (cholesterol HDL) staje się czynnikiem ryzyka chorób sercowo- naczyniowych. Może wynikać to z dużej różnorodności strukturalnej lipoprotein HDL oraz tego, że mechanizmy działania HDL-C na organizm są wielopłaszczyznowe i wielokierunkowe, zależne też od stanu klinicznego pacjenta.

Cholesterol LDL - "zły" cholesterol

Frakcja lipoprotein LDL, stanowiąca 70 % krążącego we krwi cholesterolu, w niewielkich ilościach jest nam potrzebna i warunkuje prawidłowe funkcjonowanie organizmu. LDL transportuje cholesterol z wątroby do komórek ciała. Jeżeli jest go zbyt dużo cholesterol LDL odkłada się w ścianach tętnic, tworząc  tzw. blaszki miażdżycowe. Jest to bezobjawowy, powolny proces, w którym po wewnętrznej stronie tętnicy odkładają się złogi tłuszczowe oraz komórki odpowiedzialne za reakcję zapalną. Wraz z postępowaniem miażdżycy zachodzi przebudowa naczynia i jego uwypuklenie do światła tętnicy, co ogranicza przepływ krwi. Z czasem blaszka miażdżycowa pęka, organizm próbuje naprawić uszkodzone naczynie i to prowadzi do jego zaczopowania, zamknięcia. Skutkuje to martwicą tkanek, które tętnica zaopatrywała w krew.

Przyczyny i skutki wysokiego poziomu cholesterolu

Na poziom cholesterolu wpływają czynniki genetyczne i środowiskowe (dieta i styl życia). Według przeprowadzonych w ostatnich latach badań populacyjnych ponad połowa Polaków posiada podwyższony poziom cholesterolu. Niestety, na ok. 18 mln osób z hipercholesterolemią, 10,8 mln nie zdaje sobie z tego sprawy. Problem z wysokim poziomem cholesterolu dotyczy nierzadko osób młodych. Hipercholesterolemia, czyli podwyższony poziom cholesterolu całkowitego oraz LDL-cholesterolu w próbce krwi może być spowodowana zaburzeniem genetycznym, wówczas mówimy o hipercholesterolemii pierwotnej. Zazwyczaj wynika ona jednak z niezdrowego trybu życia lub towarzyszenia niektórym chorobom. Wówczas mamy do czynienia z hipercholesterolemią wtórną.

Poziom cholesterolu zwiększa się pod wpływem następujących czynników:

• źle zbilansowanej diety,
• niskiej aktywności fizycznej,
• przewlekłego stresu,
• palenia papierosów,
• spożywania alkoholu.

Podczas leczenia szczególnie ważne jest osiągnięcie docelowego stężenia cholesterolu LDL, ponieważ jest on prekursorem zmian miażdżycowych. Sama miażdżyca jest chorobą podstępną - dają znać o sobie dopiero powikłania wynikające z narastających zmian w tętnicach. Oznacza to, że wysoki cholesterol zwiększa ryzyko rozwoju innych chorób np.:

• zawału mięśnia sercowego,
• udaru mózgu,
• nadciśnienia tętniczego,
• chorób serca, nerek i naczyń obwodowych.

Więcej informacji na temat tego, jakie konsekwencje dla serca powoduje miażdżyca znajduje się w artykule: Zawał serca (atak serca) – rozpoznanie, przyczyny i leczenie.

Przyczyny i skutki zbyt niskiego poziomu cholesterolu

Zbyt niski poziom cholesterolu nazywamy hipolipidemią. Stwierdza się ją gdy stężenie cholesterolu całkowitego spada poniżej 120 mg/dl a wartości cholesterolu LDL poniżej 50 mg/dl. Przyczyną może być podłoże genetyczne lub przyjmowanie leków mających na celu obniżenie poziomu cholesterolu - zazwyczaj na bazie statyn. Wartości cholesterolu poniżej normy towarzyszą następującym chorobom:

• niedożywienie,
• przewlekłe stany zapalne,
• przewlekłe choroby wątroby,
• upośledzone wchłanianie jelitowe,
• nadczynność tarczycy.

Niski poziom cholesterolu całkowitego występuje też przy nowotworach krwi.

Hipolipidemia odpowiada za zwiększone ryzyko chorób takich jak depresja i stany lękowe. Prawdopodobnie ma to związek z faktem, że cholesterol jest niezbędny do syntezy witaminy D3 i hormonów. Badania wykazują, że może być szczególnie niebezpieczna dla kobiet, które są wówczas bardziej narażone na udar krwotoczny.

Badania poziomu cholesterolu - jak wyglądają? Jak się przygotować?

Badanie cholesterolu to tzw. profil lipidowy. Lipidogram polega na oznaczeniu cholesterolu LDL, HDL, cholesterolu całkowitego (TC) oraz trójglicerydów (TG). Wykonuje się go z próbki krwi pobranej najlepiej na czczo, po 9-12 godzinach od ostatniego posiłku. Przed badaniem poziomu cholesterolu pacjentowi wolno pić wyłącznie wodę. Sprawdzenie poziomu cholesterolu zleca się gdy obserwujemy zwiększone ryzyko choroby wieńcowej i chorób krążeniowych oraz aby ocenić skuteczność leczenia hiperlipidemii. Kontrolować poziom cholesterolu powinni również mężczyźni po 40 r.ż. i kobiety po 50 r.ż.. Mając powyższe wyniki badań, lekarz stwierdza wartość tzw. cholesterolu nie-HDL, czyli sumę wszystkich frakcji cholesterolu, które przyczyniają się do rozwoju miażdżycy. Oblicza się go odejmując od stężenia cholesterolu całkowitego, stężenie HDL cholesterolu. Parametr ten jest szczególnie pomocny w zaburzeniach metabolicznych, np. cukrzycy.

Jeżeli z historii rodziny wiemy, że wśród przodków występowały objawy wysokiego cholesterolu i choroby sercowo- naczyniowe w stosunkowo młodym wieku to warto wykonać również badanie poziomu lipoproteiny-a [lp(a)]. Jest to silnie miażdżycogenna cząstka, zależna w głównej mierze od genów. Wystarczy sprawdzić ją raz w życiu. Nie wpłyniemy na nią dietą czy stylem życia. Prawidłowa wartość powinna się mieścić w zakresie do 30 mg/dl (75nmol/l), wartości powyżej 50 mg/dl są już informacją o podwyższonym ryzyku rozwoju miażdżycy.

Sposoby na cholesterol, czyli jak obniżyć poziom złego cholesterolu

Leczenie zbyt wysokiego poziomu cholesterolu zwykle jest kilkuetapowe. Zgodnie z aktualną wiedzą mamy następujące sposoby, aby tego dokonać:

• stosowanie odpowiedniej diety oraz redukcja nadprogramowych kilogramów,
• rezygnacja z palenia tytoniu i picia alkoholu,
• aktywność fizyczna.

Dieta antycholesterolowa

Jeżeli mamy objawy wysokiego poziomu cholesterolu dieta stanowi kluczowy składnik terapii. Zaleca się, aby z pokarmem przyjąć poniżej 300 mg cholesterolu dziennie. Do produktów, które trzeba ograniczyć w celu obniżenia poziom cholesterolu, w tym poziomu LDL, należą:

• tłuste mięsa, wędliny i przetwory (wieprzowina, tłuste kiełbasy, parówki, pasztety),
• produkty zawierające tłuszcze trans, zawierające olej palmowy (margaryny, ciastka, wyroby piekarnicze, słone przekąski),
• białe pieczywo i makarony,
• słodzone napoje, cukry proste, słodycze.

Dzienny bilans kaloryczny powinien być tak dobrany, aby zachować, lub przywrócić, optymalną wagę. Aby obniżyć wysoki poziom cholesterolu do diety oprócz wyeliminowania niektórych produktów zaleca się włączyć:

• produkty bogate w błonnik (grube kasze, pełnoziarniste pieczywo, makarony i ryż, płatki owsiane, gryczane, otręby),
• dużo warzyw i owoców,
• zdrowe źródła białka, głównie roślinne (rośliny strączkowe, orzechy), niskotłuszczowe produkty mleczne, chude mięso,
• płynne oleje roślinne- dobrej jakości i stosowane zgodnie z ich przeznaczeniem-  zamiast tłuszczy stałych,
• stosować przyprawy ziołowe zamiast soli,
• produkty bogate w kwasy omega-3; ryby (tłuste, drobne ryby morskie), orzechy, siemię lniane, nasiona, awokado.

Warto sprawdzać zawartość cholesterolu w produktach. Ważne jest też, aby zrezygnować ze smażenia potraw na rzecz gotowania na parze, duszenia czy pieczenia.

Rzucenie palenia i eliminacja alkoholu

Palenie tytoniu działa toksycznie na organizm, zwiększa stres oksydacyjny komórek, wpływa na gospodarkę hormonalną, metabolizm niektórych leków i intensyfikuje procesy starzenia. Przyczynia się też do zmian fizjologicznych i morfologicznych śródbłonka naczyń krwionośnych oraz zwiększa ryzyko chorób serca. Rzutuje również na nasz profil lipidowy. Obniżenie stężenie cholesterolu HDL zmienia proporcję HDL- do LDL co sprzyja rozwojowi miażdżycy. Dla osób zmagających się z problemem palenia polecamy zajrzeć do kategorii apteki internetowej zawierającej preparaty na rzucenie palenia.

Wiele badań potwierdza, że małe dawki alkoholu podwyższają stężenie frakcji HDL- cholesterolu ale już nadmierne spożywanie dostarcza nam tylko „pustych kalorii” i jest przyczyną otyłości. Alkohol podnosi również poziom trójglicerydów, co jest szczególnie niebezpieczne jeżeli towarzyszy wysokiej wartości LDL- cholesterolu. Nie ma całkowicie bezpiecznej dawki alkoholu. Osoba z wysokim cholesterolem powinna, chcąc chronić swoje zdrowie, zrezygnować z alkoholu.

Aktywność fizyczna

Zgodnie z wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego pacjenci z zaburzonym poziomem lipidów we krwi powinni regularnie podejmować umiarkowaną aktywność fizyczną przez co najmniej 30 minut dziennie. Regularne ćwiczenia podnoszą stężenie cholesterolu frakcji HDL, a obniżają poziom cholesterolu LDL i trójglicerydów. Przyczyniają się także do redukcji stresu i zmniejszenia masy ciała. Zależnie od stanu zdrowia może to być:

• szybki spacer,
• trucht,
• jazda  na rowerze,
• jogging czy nornic walking.

Istotne jest to, aby ćwiczenia fizyczne wykonywane były regularnie, nie muszą być intensywne.

Leki i suplementy diety obniżające poziom cholesterolu

Aby osiągnąć docelowe stężenie cholesterolu często konieczne jest stosowanie leków, najczęściej z grupy statyn (simwastatyny, atorwastatyny, rosuwastatyny czy pitawastatyny) lub ezetymibu. Jeżeli nie ma jeszcze takiej konieczności obok modyfikacji diety i stylu życia  możemy stosować preparaty pochodzenia naturalnego. Stosowanie ich ma mniejszą zdolność obniżenia cholesterolu LDL, cholesterolu całkowitego i trójglicerydów niż leczenie farmakologiczne. Do naszych sprzymierzeńców w walce z dyslipidemią należą między innymi: monakolina, czosnek, imbir, karczoch, zielona herbata czy bergamota.

Monakolina

Jeżeli wynik badania cholesterolu przekroczy normę można zastosować preparaty z monakoliną. Monakolina K jest naturalnie występującą statyną, pozyskaną ze sfermentowanego czerwonego ryżu. Skutecznie redukuje stężenie cholesterolu całkowitego, LDL- cholesterolu oraz trójglicerydów.

Czosnek i imbir

Chcąc uniknąć chorób układu krążenia można sięgnąć po popularny czosnek. Naukowcy stwierdzili, że może on obniżać ilość ogólnego cholesterolu, poziom frakcji LDL oraz trójglicerydów, nie wpływając na stężenie HDL. Substancje aktywne czosnku mogą również ochraniać śródbłonek tętnic przed uszkodzeniem spowodowanym utlenionym LDL-cholesterolem. Z kolei inne badania wykazują, że spożywanie czosnku przy diecie wysokotłuszczowej obniżało poziom LDL -cholesterolu oraz podnosiło HDL-cholesterol. Z kolei imbir łagodzi stany zapalne, działa przeciwzakrzepowo, przeciwmiażdżycowo. Obniża także poziom cholesterolu i trójglicerydów oraz reguluje poziom cukru we krwi.

Karczoch

Badania dowodzą, że warzywo to zmniejsza poziom całkowitego cholesterolu, LDL- cholesterolu i trójglicerydów, zapobiega utlenianiu cząsteczek cholesterolu LDL oraz obniża poziom glukozy. Jest też źródłem inuliny- prebiotyku, rozpuszczalnego błonnika, który wpływa na metabolizm lipidów. Lekiem zawierającym wyciąg z karczocha jest Cynarex.

Zielona herbata

Zielona herbata jest źródłem polifenoli oraz katechin. Są to związki o silnych właściwościach antyoksydacyjnych. Zmniejsza ona ryzyko rozwoju chorób układu sercowo- naczyniowego, przyczynia się do obniżenia poziomu cholesterolu całkowitego, LDL-cholesterolu oraz glukozy we krwi.

Bergamota

Bergamota posiada właściwości przeciwzapalne i przeciwutleniające. Standaryzowana frakcja polifenoli, określana jako BPF (Bergamotderived Polyphenolic Fraction), w znacznym stopniu obniża poziom LDL- cholesterolu i trójglicerydów, podnosi poziom frakcji HDL cholesterolu oraz obniża poziom glukozy. Ponadto działa ochronnie na śródbłonek naczyniowy, czyli działa przeciwmiażdżycowo.

Trzeba nadmienić, że żadne produkty nie powinny być stosowane zamiast treningu i zmiany diety. Gotowe preparaty są najczęściej kilkuskładnikowe, co wzmacnia ich działanie. Suplementy diety polecane przy hiperlipidemii to np.: Bergamil Forte, Cardiostatil, Optisterin, Lipiforma Plus, MonArte, LipiForma Bergamia, Monilipid K, Armolipid, Cholester, Sterolea, Berimal Forte.