Osteoporoza - przyczyny, objawy, leczenie, badania diagnostyczne

„Cichy złodziej kości” – tak często nazywa się osteoporozę ze względu na często bezobjawowy przebieg w pierwszych fazach. Choroba to prawdziwa plaga naszych czasów i nie dotyczy tylko osób starszych, ale ludzi w każdym wieku. Zobacz, co sprzyja jej występowaniu i jak ją rozpoznać. Czy można skutecznie wyleczyć osteoporozę?

Czym jest osteoporoza?

Osteoporoza to choroba szkieletu, która charakteryzuje się pogorszeniem jakości kości. Jej konsekwencją są złamania kości pojawiające się nawet po niewielkim urazie, określane mianem złamań osteoporotycznych. Taka podatność na urazy to konsekwencja mniejszej gęstości kości oraz zaburzenia ich struktury i jakości.

Wyróżnia się osteoporozę pierwotną i wtórną. Ta pierwsza wynika z naturalnych procesów starzenia się organizmu i układu szkieletowego. Zwykle dotyczy kobiet w okresie okołomenopauzalnym i mężczyzn po 50 roku życia. Utrata gęstości kości zaczyna się już około 40 roku życia w przypadku kobiet, natomiast w przypadku mężczyzn około 45 roku życia. Z kolei osteoporoza wtórna ma związek z przyjmowanymi lekami oraz niektórymi chorobami. Może wystąpić u osób w każdym wieku.

Dolegliwość czasem dotyczy również dzieci i młodzieży. Spotykany jest też zanik kości o nieznanej przyczynie, czyli tzw. osteoporoza idiopatyczna.

Podział osteoporozy

Wyróżniamy dwa rodzaje osteoporozy – pierwotną i wtórną.

Osteoporozę pierwotną możemy podzielić na młodzieńczą, pomenopauzalną i starczą.

Podział osteoporozy pierwotnej:

• młodzieńcza - osteoporoza u młodych osób, występuje bardzo rzadko. Pojawia się w okresie dojrzewania, a następnie ustępuje samoistnie. Przyczyny osteoporozy tego typu pozostają nieznane.
• pomenopauzalna – występuje u kobiet po okresie menopauzy.
• starcza – zwana osteoporozą wieku podeszłego, związana ze starzeniem się układu kostnego.

Osteoporoza wtórna powstaje na skutek działania innych przyczyn niż naturalny proces starzenia. Może być powodowana przez niektóre choroby lub stosowane leki, które stanowią czynniki zwiększające ryzyko osteoporozy. Występuje niezależnie od wieku.

Przyczyny osteoporozy

Każdy typ osteoporozy jest wywołany innymi czynnikami. Odmienne są więc przyczyny osteoporozy wtórnej oraz osteoporozy pierwotnej. Nie należy stawiać znaku równości pomiędzy tymi dwoma rodzajami choroby, choć efekt finalny jest tu tożsamy.

Zacznijmy od omówienia przyczyn osteoporozy pierwotnej. Jak już wiemy, zmniejszenie gęstości kości to konsekwencja starzenia się organizmu. Zdaniem specjalistów: z Collegium Medicum UJ, Edwarda Czerwińskiego i Małgorzaty Berweckiej z Krakowskiego Centrum Medycznego, najczęstszą postacią tej choroby jest osteoporoza pomenopauzalna, spowodowana przede wszystkim spadkiem poziomu estrogenów w kobiecym organizmie.

Jednak proces ten może zacząć się szybciej poprzez:

• nieodpowiedni styl odżywiania – za małą podaż wapnia, witaminy D czy też niedożywienie,
• używki, w tym palenie papierosów i nadużywanie alkoholu,
• niedostateczną aktywność fizyczną,
• za małą ekspozycję na działanie światła słonecznego.

Z kolei osteoporoza wtórna ma swoje źródło w chorobach, a także w przyjmowanych przez dłuższy czas lekach. Do czynników ryzyka związanych z rozwojem tego typu osteoporozy zaliczyć należy:

• choroby reumatyczne,
• zaburzenia wchłaniania i towarzyszące im choroby pokarmowe,
• zaburzenia hormonalne powiązane z nadczynnością tarczycy, cukrzycą, nadczynnością przytarczyc, przedwczesną menopauzą,
• przyjmowanie preparatów zawierających heparynę, leków przeciwpadaczkowych, glikokortykosteroidów.

Różne też są rokowania co do możliwości wyleczenia każdego z wymienionych typów osteoporozy. Z uwagi na to, że osteoporoza pierwotna to naturalna konsekwencja starzenia się organizmu, nie ma możliwości całkowitego wyleczenia tej choroby. Istotna jest natomiast profilaktyka, prowadzona już w młodym wieku, tj. przyjmowanie wapnia i witaminy D3, by uniknąć złamań w przyszłości.

Z kolei w kwestii wyleczenia osteoporozy wtórnej, która jest skutkiem innych chorób, wszystko zależy od tego, jaka dolegliwość podstawowa leży u podstaw jej rozwoju. Jeżeli uda się wyeliminować chorobę podstawową, istnieje możliwość pełnego wyleczenia osteoporozy. W praktyce jednak osteoporoza wtórna wywoływana jest przez choroby przewlekłe, m.in. reumatoidalne zapalenie stawów, które są nieuleczalne. Stąd też niepewne rokowania w tym obszarze.

Leki mogące powodować osteoporozę wtórną:

• glikokortykosteroidy,
• cytostatyki, np. metotreksat,
• leki przeciwpadaczkowe,
• doustne leki przeciwzakrzepowe – antykoagulanty.

Ryzyko rozwoju osteoporozy typu wtórnego jest większe u mężczyzn.

Jakie są pierwsze objawy osteoporozy?

Pierwsze objawy osteoporozy pojawiają się dość późno, zwykle dopiero wówczas, gdy wystąpi już złamanie kości. Choroba stopniowo doprowadza do obniżenia wzrostu, sprzyja również rozwojowi tzw. wdowiego garbu. Z czasem choremu doskwierają problemy z poruszaniem. Nie pozostaje to bez wpływu na nastrój. Osteoporoza może skutkować nawet depresją.

Złamania towarzyszące osteoporozie, nie są wywołane przez poważne urazy, ale przez czynniki, które u zdrowej osoby nie wiążą się z zagrożeniem. Wymienić tu można złamania będące konsekwencją kaszlu, schylania się, podniesienia małego przedmiotu z podłogi czy też niewielkiego ruchu.

Osteoporoza prowadzi najczęściej do złamań kręgów. Ponadto uszkodzony kręg może zacząć uciskać okoliczne nerwy. W konsekwencji nierzadko dochodzi do drętwienia i bólu rąk i nóg.

Choroba nie omija też złamań kości długich. Mają one związek z poślizgnięciami i upadkami, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym. Złamanie szyjki kości udowej oraz złamanie kości przedramienia to najbardziej charakterystyczne urazy. Objawy bólowe osteoporozy dotyczą zwykle kręgosłupa, ale też innych kości.

Osteoporoza – podstawowe badania diagnostyczne

Pierwszym krokiem w walce o sprawność i zdrowie kości jest przede wszystkim właściwa diagnostyka prowadzona przez doświadczonych specjalistów. Wśród sposobów pomocnych w rozpoznaniu tej choroby są:

• podstawowe badania laboratoryjne – pierwszym badaniem na osteoporozę powinna być morfologia krwi. Krew jest pobierana, aby ocenić stężenie wapnia i fosforu w organizmie. Warto też postawić na przeprowadzenie badań funkcji wątroby oraz nerek, a także określenie stężenia parathormonu, ilości witaminy D3, a także markerów obrotu kostnego;
• radiologiczne badanie na osteoporozę – realizuje się je w przypadku, gdy lekarz podejrzewa złamanie kości;
• densytometria kości techniką DEXA – to inaczej wskaźnik oceniający gęstość mineralną kości. Stosuje się ją również do analizy skuteczności przyjmowanych leków. W odczytaniu wyników znaczenie ma porównanie wskaźnika T z wynikami osób w wieku 20-30 lat oraz w przypadku dzieci wskaźnika Z z wynikami ludzi w wieku badanego pacjenta. Według wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia norma plasuje się w przedziale +1 do -1. Wyniki niższe niż -1 do -2,4 świadczą o osteopenii (fazie przed osteoporozą), natomiast wynik -2,5 i mniej sygnalizuje osteoporozę;
• kalkulator FRAX – to sposób na oszacowanie ryzyka złamania w ciągu kolejnych 10 lat. Aby określić możliwość wystąpienia złamań trzeba też korzystać ze specjalnych tabeli.

Z kolei w przypadku, gdy specjalista chce przeprowadzić operację w obrębie kręgosłupa, niezbędne są badania obrazowe, takie jak: tomografia komputerowa oraz rezonans magnetyczny za pomocą promieniowania rentgenowskiego, potocznie nazywanego prześwietleniem można uwidocznić np. zmniejszoną gęstość kości, złamania kompresyjne lub ścieńczenie warstwy korowej kości długich.

Zapobieganie osteoporozie

Osoby narażone na osteoporozę mogą już na wczesnym etapie podjąć profilaktyczne kroki. Bardzo ważna jest dieta bogatowapniowa, dostarczająca co najmniej 1000 mg wapnia dziennie, na rynku dostępne są również preparaty zawierające wapń. Dbanie o odpowiedni poziom witaminy D powoduje zmniejszenie ryzyka osteoporozy. Aktywność fizyczna w profilaktyce osteoporozy, a także zapobieganiu dalszemu rozwojowi choroby również okazuje się bardzo pomocna. Możemy do niej zaliczyć na przykład spacery czy pływanie lub odpowiednie ćwiczenia, które stanowią elementy profilaktyki osteoporozy.

Kobiety w okresie postmenopauzalnym cierpiące na niedobory estrogenów mogą zastosować zastępcze leczenie hormonami. Zmniejsza ono ryzyko wystąpienia osteoporozy o około 50%. Jednak ze względu na ryzyko wystąpienia działań niepożądanych w postaci nowotworu piersi oraz incydentów zakrzepowo-zatorowych leczenie estrogenami jako obronę przed osteoporozą zostało ograniczone. Korzyść niesiona wraz z zastosowaniem hormonalnej terapii zastępczej nie przewyższa ryzyka.

Leczenie osteoporozy – na czym polega?

Gdy specjalista będzie miał pełny obraz stanu zdrowia pacjenta, może rozpocząć leczenie osteoporozy. Terapię należy prowadzić w poradni osteoporozy, do której skierowanie można uzyskać w ramach NFZ.

Leczenie opiera się na przyjmowaniu określonych leków, zmianie diety na bogatszą o wapń i witaminę D3, np. częstsze jedzenie mleka i jego przetworów, tłustych ryb, unikanie używek.

Zdaniem specjalistów, E. Czerwińskego i M. Berwieckiej, leczenie osteoporozy trwa tak długo, aż zmniejszy się w istotny sposób możliwość wystąpienia złamań u pacjenta do tzw. poziomu ryzyka populacyjnego. Jednak nie zawsze taki stan da się osiągnąć. Jeżeli terapia trwa dłużej niż 5 lat, może wiązać się z szeregiem powikłań. Wymienić tu można:

• jałową martwicę żuchwy – w przebiegu tej dolegliwości znaczenie ma również wykonanie zabiegu chirurgicznego na żuchwie lub szczęce. Jałowa martwica żuchwy charakteryzuje się ubytkiem śluzówki jamy ustnej i odsłoniętą kością, która nierzadko ulega infekcjom;
• atypowe złamanie kości udowej – najczęściej charakteryzuje się nietypowym bólem w okolicy uda.

Po zakończeniu terapii lekami do poziomu zabezpieczającego przed przypadkowymi złamaniami niezbędna jest bezterminowa zmiana stylu życia i okresowe kontrole poziomu gospodarki wapniowo-fosforanowej czy badanie densytometryczne kości.

Leki na mocne kości

W terapii osteoporozy stosuje się preparaty, które zmniejszają ryzyko złamań. Leki na mocne kości mają różne działanie. Niektóre wpływają na zwiększenie gęstości kości, inne natomiast chronią przed dalszą utratą tkanki kostnej. Warto mieć jednak świadomość, że sama wyższa gęstość kości nie przekłada się na ich zwiększoną wytrzymałość mechaniczną.

Leki na mocne kości nierzadko są polecane do przyjmowania w sekwencji „jeden po drugim”. Na liście powszechnie stosowanych środków wymienia się te zawierające biofosfoniany, które wykazują działanie antyresorpcyjne, czyli zmniejszające tempo utraty tkanki kostnej.

W leczeniu osteoporozy wykorzystywane są też rekombinowane preparaty parathormonu, który jest hormonem istotnym z punktu widzenia procesów zachodzących w kościach. Kolejnym związkiem chemicznym stosowanym w terapii osteoporozy jest raloksyfen, który poleca się w przypadku kobiet w okresie menopauzy zagrożonych dodatkowo wystąpieniem raka piersi, z uwagi na to, że zmniejsza ryzyko tego typu nowotworu. Ten związek chemiczny minimalizuje możliwość złamania kręgów kręgosłupa, jednak nie wpływa na złamania innych kości.

Oczywiście, każdy preparat może wywołać skutki uboczne, zwykle są to dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takie jak:

• nudności,
• wymioty,
• zaparcia,
• wzdęcia i biegunka.

Istotna jest też możliwość pojawienia się powikłań zakrzepowych czy też nasilenia objawów charakterystycznych dla menopauzy.

W przypadku osteoporozy wtórnej, wywołanej innymi chorobami, np. reumatoidalnym zapaleniem stawów, toczniem rumieniowatym układowym, ważne jest wdrożenie już na początkowym etapie leczenia tych schorzeń, leków zabezpieczających przed rozwojem osteoporozy.

Jak często występuje osteoporoza?

Osteoporoza stanowi najczęstsze schorzenie dotyczące układu kostnego. W zależności od rodzaju zagrożenie osteoporozą może być charakterystyczne dla danej płci i grupy wiekowej. Częstość występowania osteoporozy, a tym samym złamań osteoporotycznych u kobiet po 50. roku życia wynosi około 40%, u mężczyzn – 17-22%. Typ pierwotny ze względu na swoją etiologię znacznie częściej występuje u kobiet, natomiast wtórny częściej stwierdza się u mężczyzn. Bardzo ważne jest odpowiednio wczesne rozpoznanie osteoporozy, określenie ryzyka złamań i podjęcie profilaktycznych działań.

Osteoporoza a dieta

Osteoporoza to podstępna choroba, która nawet przez wiele lat nie daje żadnych sygnałów. Nierzadko jej pierwsze objawy są rozpoznawane dopiero przy okazji złamania, które nie jest wynikiem konkretnej przyczyny, ale ma związek z codziennymi czynnościami takimi jak: schylanie się. Dlatego, aby nie przegapić momentu rozwoju choroby na wczesnym etapie, konieczne jest korzystanie z regularnych badań w poradni osteoporozy, zwłaszcza gdy pacjent osiągnął wiek predysponujący do wystąpienia osteoporozy.

Osoby chore na osteoporozę, jak również te narażone na czynniki ryzyka osteoporotycznych zmian powinny przestrzegać odpowiedniej diety minimalizującej ryzyko występowania złamań i dostarczającej odpowiednich substancji odżywczych. Warto również już od najmłodszych lat zadbać o nasze kości, aby uniknąć zachorowania na osteoporozę. Dieta w przypadku osteoporozy powinna być przede wszystkim bogata w wapń. Jego najlepszym źródłem jest mleko i przetwory mleczne, np. sery, jogurty, kefiry.

Dla osób z nietolerancją laktozy zalecane jest mleko bezlaktozowe. Wchłanianie wapnia może zostać utrudnione przez produkty bogate w szczawiany, takie jak szpinak, szczaw czy rabarbar.

Dieta przy osteoporozie powinna także zawierać dużo witamin. Witamina D zwiększa wchłanianie wapnia. Bogate w nią są ryby, np.: śledź, makrela, dorsz. W celu prawidłowej mineralizacji kości do diety warto włączyć także warzywa takie jak jarmuż, rukola, brokuły, które są bogate w witaminę K. Nadmierne spożycie kawy, nadużywanie alkoholu i palenie tytoniu stanowią czynniki ryzyka złamań, powinniśmy ich więc unikać.