Bluszczyk kurdybanek - właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie i przeciwwskazania

Łacińska nazwa Glechoma pochodzi od greckiego słowa glechon, oznaczającą antyczną nazwę mięty poleja, którą na bluszczyk przeniósł Linneusz. Z kolei nazwa gatunkowa pochodzi od hederaceus, co znaczy podobny do bluszczu. Nazwa zwyczajowa kurdybanek pochodzi od kurdybanów, czyli garbowanych skór bogato zdobionych różnorodnymi ornamentami o motywach roślinnych, jak liści akantu, winorośli, bluszczu i bluszczyku. Z uwagi, że bluszczyk ma długie pędy z okrągłymi i błyszczącymi, jakby wytłaczanymi listkami, przejął w ludowym języku nazwę od kurdybanów.

Występuje również pod nazwami bluszcz, ptasie główki oraz gundram. Według Rostafińskiego (1900) słowo bluszcz odnosi się do pełzania rośliny po ziemi, ptasie główki z powodu kształtu owoców stojących na długich szypułkach, a gundram od niemieckiego Gunderum. Znany również pod nietypowymi nazwami jak hedgemaid oraz zaroślana dziewczynka. W źródłach staropolskich opisywany na Śląsku jako kondratek/kondrotek, w Karpatach Zachodnich jako kudroń/kudrun/kudron a na terenach zamieszkanych przez ludność ukraińską w Karpatach Wschodnich jako kocimonda/kocimunda.

Z innych ludowych nazw należy wymienić bluszczyk ziemny, bluszcz zimowy, bluszcz świni, bluszcz poziemny, kurdyban, obłożnik, płożnik, kudrunek, kurwanek, kurwotek, kołtunnik, kocimorda, ziele świętego Piotra oraz maj.

Bluszczyk kurdybanek - skąd pochodzi?

Gatunek występujący w całej Europie, w umiarkowanych strefach Azji oraz na Syberii. Zawleczony do Ameryki Północnej, również się tam zadomowił. W Polsce jest gatunkiem pospolitym w całym kraju, w górach występuje po regiel dolny.

Rośnie zarówno na stanowiskach słonecznych jak i umiarkowanie zacienionych, na glebach świeżych i wilgotnych. Rośnie w zaroślach, przydrożach, na wilgotnych łąkach i skrajach pól, często w zbiorowiskach ruderalno-okrajkowych. W uprawach rolnych oraz ogrodach jest pospolitym chwastem. Występuje w lasach liściastych, łęgach, łęgach wierzbowo-topolowych, jak również w wilgotnych grądach, buczynach i lasach lipowo-jaworowych. Występuje również w zbiorowiskach bylin na okrajkach i w prześwietleniach świeżych i wilgotnych lasów.

Bluszczyk kurdybanek i jego typowe cechy

Bylina drobna, delikatna, naga lub skąpo owłosiona, z pełzającą łodygą długości 10-40 cm, zakorzeniającą się w węzłach. Posiada czworokątne i wznoszące się pędy. Liście zimotrwałe, ustawione nakrzyżlegle. Blaszka liściowa kształtu nerkowatego do sercowatookrągławego, długości 1-4 cm i brzegiem karbowana. Od spodniej strony często barwy fioletowoczerwonej.

Kwiaty w pachwinach środkowych i górnych liści, zebrane po 1-3 w jednostronne nibyokółki. Korona zrosłopłatkowa, dwuwargowa o barwie niebieskofioletowej a w gardzieli purpurowo nakrapianej. Kwitnie od kwietnia (maja) do lipca. Owocem jest rozłupnia składająca się z czterech rozłupek (orzeszków) barwy brunatnej. Gatunek zapylany przez owady, a nasiona rozsiewane są przez mrówki.

Co zbieramy? Bluszczyk kurdybanek

Surowcem zielarskim jest ziele bluszczyku, które prowadzi się na początku kwitnienia rośliny i polega na ścinaniu całych ulistnionych pędów. Z uwagi, że bluszczyk często rośnie wśród innych traw, przed rozłożeniem do suszenia należy zioło oczyścić z innych gatunków roślin. Suszymy rozłożone w cienkich warstwach w miejscach suchych, przewiewnych i zacienionych. Prawidłowo zebrane i wysuszone ziele powinno składać się z ulistnionych i ukwieconych pędów, barwy naturalnej.

Co zawiera bluszczyk kurdybanek?

Ziele bluszczyku zawiera 6-7% garbników, substancję goryczkową – glechominę, ponadto cholinę, saponiny, żywice, flawonoidy, polifenole, kwasy rozmarynowy i ferulowy, sole mineralne i śladowe ilości olejku eterycznego.

Bluszczyk kurdybanek w mitach, legendach i na ludowo

W lecznictwie zioło jest stosowane od średniowiecza. Pochodząca z XII w., św. Hildegarda z Bingen przypisywała mu zbawienny wpływ na bóle głowy, a także jako panaceum na „szumy w uszach”. W dziele Physica pisze „Bluszczyk jest bardziej ciepły niż chłodny, jest suchy i ma też pewną moc barwników… A kto wraz z ługiem często używa go do mycia głowy, ten pozbywa się z niej wielu chorób… Komu zaś głowę nękają złe soki, tak że dają znać o tym jego uszy, niech zagotuje bluszczyk w wodzie i po wyciśnięciu obłoży sobie na ciepło głowę… A kto w piersiach i wokół piersi ma bóle… niech położy ugotowany ciepły bluszczyk na pierś, a poczuje się lepiej”.

Istnieje również teoria, że roślina ta odegrała znamienną rolę w zwycięstwie Jana III Sobieskiego podczas Odsieczy Wiedeńskiej 1683 roku. Według legendy król nakazał swoim żołnierzom pić napar z bluszczyku. Wierzono, że napar zwalczał tyfus, dodatkowo wzmacniał siły życiowe, dodawał żołnierzom siły i hartu ducha oraz przyspieszał gojenie się ran. 

Znany bawarski, katolicki ksiądz i propagator ziołolecznictwa, Sebastian Kneipp w XIX wieku zalecał picie herbatki ze świeżego lub suszonego ziela w chorobach płuc, przy malarii oraz chorobach dróg moczowych.

W medycynie ludowej stosowano go na różne dolegliwości. W powiecie żywieckim krążyła opowieść, że ziele ma na końcu korzonek ugryziony, bo ugryzł go cierpiący na zęby lub ból w boku św. Piotr, zapewne z zalecenia Chrystusa. Odtąd ziele to nazywano zielem św. Piotra i był stosowany przeciw bólowi zębów. Ponadto był używany przy bólach głowy, przy problemach górnych dróg oddechowych, a także do picia i płukania jamy ustnej i gardła. Odwar z liści bluszczyka oraz macierzanki służył zarówno do płukania ust, jak i lekarstwo na kaszel oraz przeciw zaflegmieniu.

Suchym zielem i korzeniami okadzano w chorobie zwanej kołtunem (gośćcem). Ponadto gryziony korzeń miał pomagać przy boleściach wewnętrznych. Zaparzony służył na bolący brzuch, a odwarem z niego truto tasiemca (solitera). Jego liście były przykładane na rany, ponadto był lekiem przeciw wszelkim naroślom i wrzodom oraz stosowane jako zioło uspokajające.

W znanym lekarskim dziele Compendium Medicum Auctum (1719) zalecano ciepły sok z bluszczyka „puszczać w ucho” w celu leczenia głuchoty. Z kolei Witold Doroszewski w Słowniku języka polskiego (1958), największym słowniku polszczyzny przytacza cytat „Jeśli mam biegunkę, to na nią jest korzeń kuklik, a jeśli pryszczycę – to kurdybanek”.

Na co bluszczyk kurdybanek?

We współczesnym lecznictwie ziele bluszczyka jest stosowane jako środek wpływający korzystnie na układ trawienny, zwiększający wydzielanie soków żołądkowych i żółci, poprawiający apetyt, ułatwiający trawienie i przyswajanie pokarmów. Dlatego jest stosowany na nieżyt żołądka i jelit, brak łaknienia, wzdęcia, biegunka, bóle jelitowe i wątrobowe, zmniejszone wytwarzanie żółci i pomocniczo w kamicy żółciowej. Ponadto wykazuje właściwości przeciwbakteryjne i pomaga w detoksykacji organizmu, poprawia pracę układu oddechowego oraz jest stosowany przeciw zatruciu ołowiem. Ze względu na działanie ściągające, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne zewnętrznie używa się bluszczyku do sporządzania odwarów dezynfekujących do przemywania ran i w chorobach skóry jak trądzik, owrzodzenia, oparzenia czy blizny.

Inne zastosowanie - Bluszczyk kurdybanek

• jako przyprawa do mięs i do zup ze względu na miły korzenny zapach i smak,
• w okolicach Krakowa ziele to święci się w dniu M. B. Zielnej,
• roślina miododajna, o miodzie jasnożółtym, a także ozdobna i pastewna, gdyż jako pasza zwiększa mleczność krów,
• w weterynarii odwar z solą podany krowom poprawiał mleko, ponadto stosowany na biegunkę flegmistą u cieląt oraz jako środek przeciw zatrzymaniu moczu u koni,
• jest jednym z dziewięciu ziół, z których w części regionów Niemiec gotuje się tradycyjną „zupę wielkoczwartkową”,
• często ujęty w twórczości Elizy Orzeszkowej, m.in. Chwile (1901), Wiedźma (1921), Ostatnie Nowele (1921), a także w Sklepach Cynamonowych (1934) Bruno Schulza,
• w Kalendarzu Lubelskim Na Rok Zwyczajny 1903 - „Zielna” (Z podań ludowych) Kossakowskiej

(…) Marya i Syneczek wyszli na łąkę — tu znów koniczyna w słońcu się pali, płoną żórawienoski, goździki i stokrocie; białe powoje otwarły kielichy, bluszczyk drży leciutko... Jakaś niewiasta z dzieckiem schorzałem stanęła na łące — zdziwiona, kwiatki maleństwu pokazuje. Dziecko podniosło główkę, do kwiatków rączyny wyciąga, uśmiech ma na bladej twarzy. — Rwijcie, mówi Najświętsza Panna — dużo pomiędzy niemi jest ziół leczących (…).