Wysiękowe zapalenie ucha u dziecka. Objawy, przyczyny i leczenie

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego to schorzenie, w którym dochodzi do nagromadzenia płynu w jamie bębenkowej, zwykle w następstwie przewlekłego stanu zapalnego. U dzieci typowym symptomem jest pogorszenie słuchu, co może prowadzić do trudności w codziennej komunikacji oraz opóźnień w rozwoju mowy, szczególnie gdy infekcja nawraca i wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie narządu słuchu. Sprawdź, jakie są charakterystyczne oznaki tej choroby, jak przebiega jej rozpoznanie oraz na czym polega skuteczne leczenie wysiękowego zapalenia ucha u dzieci.

Co to jest wysiękowe zapalenie ucha środkowego u dziecka?

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego to schorzenie, które rozwija się bez typowych objawów ostrej infekcji, takich jak gorączka, ból czy widoczne oznaki stanu zapalnego. Proces zapalny zachodzący w uchu prowadzi do nagromadzenia płynu w jamie bębenkowej, co skutkuje stopniowym pogarszaniem się słuchu. Główna dolegliwość związana z tą chorobą to niedosłuch przewodzeniowy, będący wynikiem zaburzonego przekazywania fal dźwiękowych do ucha wewnętrznego.

Jak często występuje zapalenie ucha środkowego u dziecka?

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego to powszechna przypadłość wśród dzieci, choć sporadycznie występuje również u osób dorosłych. Największa zachorowalność obserwowana jest u maluchów pomiędzy 6. miesiącem a 5. rokiem życia, a jej częstotliwość wyraźnie maleje po ukończeniu 7 lat. Szacuje się, że do 4. roku życia nawet 80% dzieci przechodzi przynajmniej jeden epizod tej choroby. W większości przypadków dochodzi do samoistnego ustąpienia objawów, jednak u 30–40% pacjentów zapalenie nawraca, a około 10% przypadków przekształca się w formę przewlekłą, trwającą dłużej niż trzy miesiące.

Głównym objawem schorzenia jest niedosłuch przewodzeniowy, który może pojawiać się okresowo podczas nawrotów choroby. Dotyczy to nawet połowy dzieci do 6. roku życia. Szacuje się, że 1 na 6 dzieci w wieku przedszkolnym i 1 na 10 dzieci w wieku 6–8 lat może doświadczać przejściowych lub długotrwałych problemów ze słuchem, a najczęstszym czynnikiem odpowiedzialnym za ten stan jest właśnie wysiękowe zapalenie ucha środkowego.

Jak objawia się wysiękowe zapalenie ucha?

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego w początkowej fazie może przebiegać niemal bezobjawowo, nie dając wyraźnych sygnałów wskazujących na jego rozwój. Mimo braku klasycznych objawów, warto obserwować zmiany w zachowaniu dziecka, takie jak nadmierna pobudliwość, trudności z koncentracją, ignorowanie poleceń, unikanie zabaw wymagających komunikacji słownej czy podnoszenie głosu w codziennych rozmowach. Takie symptomy mogą sugerować pogorszenie słuchu.

Dzieci w wieku powyżej czterech lat czasami same skarżą się na uczucie zatkania ucha, opisując je jako „przeszkadzanie” lub „chlupanie w uchu”, a także mogą zgłaszać szumy uszne.

Często u pacjentów z wysiękowym zapaleniem ucha pojawiają się też nawracające infekcje górnych dróg oddechowych, przewlekły katar, częste zapalenia uszu oraz objawy refluksu żołądkowo-przełykowego, takie jak odbijanie, czkawki czy nieprzyjemny zapach z ust po przebudzeniu.

Choć zapalenie to ma naturalną tendencję do samoistnego ustępowania, u 30–40% dzieci choroba powraca, a u 5–10% przypadków dochodzi do przekształcenia w postać przewlekłą. W tej grupie jedynie około 30% dzieci ma szansę na cofnięcie się zmian bez interwencji medycznej, jeśli czas między nawrotami jest zbyt krótki, by doszło do pełnej regeneracji błony śluzowej ucha.

W jakim wieku najczęściej występuje zapalenie wysiękowe ucha?

Wysiękowe zapalenie ucha to schorzenie, które najczęściej dotyka niemowlęta oraz dzieci w wieku przedszkolnym, zwykle do około 5. roku życia. W tej grupie wiekowej przypadłość występuje najczęściej i może przebiegać bez wyraźnych objawów bólowych. Po ukończeniu 7 lat ryzyko rozwoju tej dolegliwości znacząco maleje, a jej występowanie staje się znacznie rzadsze.

Czy zapalenie może samoczynnie przeminąć bez konieczności leczenia?

W przypadku, gdy u dziecka pojawiają się symptomy sugerujące możliwość nagromadzenia płynu w uchu środkowym, wskazana jest konsultacja z laryngologiem dziecięcym. U części małych pacjentów dolegliwość może ustąpić samoistnie, jednak u innych może przekształcić się w postać przewlekłą i nawracającą. Taki przebieg niesie ryzyko wystąpienia powikłań, takich jak niedosłuch, a także trudności w komunikacji czy opóźnienia w rozwoju mowy. Dlatego istotne jest regularne monitorowanie zarówno nasilenia stanu zapalnego, jak i ilości płynu obecnego w jamie bębenkowej.

Co robić w razie wystąpienia objawów?

Niepokojące mogą być zmiany w zachowaniu dziecka, które mogą sugerować problemy ze słuchem. Warto zwrócić uwagę na sytuacje, gdy dziecko nie reaguje na polecenia słowne, często prosi o powtórzenie wypowiedzi lub podgłaśnia telewizor podczas oglądania ulubionych programów. W przypadku wystąpienia takich objawów wskazana jest wizyta u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (POZ), który powinien zostać poinformowany o obserwowanych trudnościach. Podczas konsultacji lekarz analizuje także częstość infekcji górnych dróg oddechowych oraz inne towarzyszące dolegliwości. Badanie diagnostyczne zazwyczaj obejmuje otoskopię oraz wstępną ocenę słuchu, na podstawie których specjalista decyduje o dalszym postępowaniu – kontynuacji leczenia w ramach POZ lub skierowaniu dziecka do laryngologa w celu pogłębionej diagnostyki.

Diagnostyka wysiękowego zapalenia ucha u dziecka

W celu oceny stanu ucha konieczne jest wykonanie kompleksowego badania laryngologicznego, w tym otoskopii, czyli oględzin błony bębenkowej przy użyciu specjalistycznego wziernika. W przebiegu wysiękowego zapalenia ucha środkowego błona ta może mieć żółtawe zabarwienie, co może wskazywać na obecność płynu w jamie bębenkowej. Dodatkowo lekarz może wykonać tympanometrię – nieinwazyjne badanie, które pozwala ocenić, jak błona bębenkowa reaguje na zmieniające się ciśnienie w przewodzie słuchowym. Na podstawie uzyskanych wyników laryngolog dziecięcy podejmuje decyzję, czy wystarczy obserwacja i leczenie współistniejących infekcji, czy też konieczne będzie wdrożenie dodatkowych metod terapeutycznych.

Sposoby leczenia wysiękowego zapalenia ucha środkowego u dzieci

Wybór odpowiedniego sposobu leczenia wysiękowego zapalenia ucha środkowego uzależniony jest od kilku kluczowych czynników – m.in. czasu trwania objawów, wyników otoskopii, wyników badań słuchu (audiometrii) i tympanometrii, a także wieku dziecka i ewentualnych chorób współistniejących. W zależności od sytuacji klinicznej lekarz może zdecydować się na jedną z trzech strategii: obserwację, leczenie zachowawcze lub interwencję chirurgiczną.

Pierwsza opcja, czyli tzw. czujna obserwacja, dotyczy przede wszystkim dzieci w wieku 2–3 lat, które często zmagają się z nawracającymi infekcjami górnych dróg oddechowych, lub starszych dzieci, u których stwierdzono niewielkie zmiany w otoskopii i niedosłuch nieprzekraczający 25 dB. Ten sposób leczenia opiera się na monitorowaniu stanu ucha oraz kontrolowaniu czynników sprzyjających nawrotom, takich jak przewlekły nieżyt nosa, czy zaburzenia drożności trąbek słuchowych. W ramach terapii stosuje się również autoinflację oraz regularne badania audiometryczne i tympanometryczne.

Druga forma postępowania – leczenie zachowawcze – koncentruje się na eliminowaniu chorób współistniejących, które mogą pogarszać stan uszu. Warto jednak zaznaczyć, że farmakoterapia nie wykazuje jednoznacznie skutecznego działania w bezpośrednim leczeniu wysiękowego zapalenia ucha środkowego. Kluczowe znaczenie ma natomiast planowe leczenie infekcji oraz ostrych stanów zapalnych uszu, które mogą sprzyjać przewlekłości problemu.

Trzecią opcją jest zabieg chirurgiczny, rekomendowany w przypadku, gdy wysiękowe zapalenie ucha środkowego utrzymuje się powyżej 3 miesięcy i nie przynosi poprawy mimo zastosowania wcześniejszych metod. Procedura polega na nacięciu błony bębenkowej, usunięciu zgromadzonego płynu i umieszczeniu drenu wentylacyjnego. Alternatywnie stosuje się także nacięcie laserowe, które pozwala na dłuższe utrzymanie otworu drenującego bez konieczności zakładania drenu.

Drenaż wentylacyjny jest wskazany m.in. wtedy, gdy niedosłuch przekracza 30 dB, współwystępuje niedosłuch odbiorczy, pojawiają się nawracające ostre zapalenia ucha, stwierdza się niedrożność trąbek słuchowych lub zauważa się opóźnienie w rozwoju mowy. Zabieg może być również konieczny u dzieci z wadami w obrębie twarzoczaszki.

Podstawą leczenia operacyjnego jest usunięcie nagromadzonego płynu z jamy bębenkowej, co pozwala na poprawę słuchu i ograniczenie ryzyka powikłań. W określonych przypadkach wykonuje się również usunięcie migdałka gardłowego, zwłaszcza gdy występuje jego przewlekły stan zapalny lub mechaniczne blokowanie ujść trąbek słuchowych, spowodowane jego znacznym przerostem.

Co robić po zakończonym leczeniu?

Dzieci, u których zastosowano drenaż wentylacyjny z powodu wysiękowego zapalenia ucha środkowego, wymagają regularnych kontroli laryngologicznych. Wizyty te obejmują ocenę słuchu oraz badanie stanu ucha, co umożliwia lekarzowi określenie, kiedy możliwe jest bezpieczne usunięcie drenu – choć w wielu przypadkach dochodzi do jego samoistnej ewakuacji. Nawet jeśli nastąpi poprawa funkcji słuchowych, pacjent powinien pozostać pod obserwacją, ponieważ choroba może nawracać, nawet po usunięciu rurki wentylacyjnej.

W rzadkich przypadkach, po zakończeniu drenażu, mogą pojawić się trwałe perforacje błony bębenkowej, które wymagają dalszej obserwacji i – jeśli nie dojdzie do samoistnego zagojenia – zabiegu chirurgicznego mającego na celu ich zamknięcie.

Szczególną uwagę należy zwrócić na ochronę ucha z założonym drenem przed kontaktem z wodą. Dziecko nie powinno pływać, nurkować ani zanurzać głowy podczas zabawy w wodzie. Niewskazane jest także używanie płynów do rozpuszczania woskowiny oraz czyszczenie przewodu słuchowego patyczkami. Takie działania mogą prowadzić do zakażenia ucha środkowego lub urazowego przemieszczenia drenu, co wiąże się z ryzykiem powikłań.

Jakie są możliwe powikłania nieleczonego zapalenia ucha?

Nieleczone przewlekłe wysiękowe zapalenie ucha środkowego u dziecka może prowadzić do poważnych zmian strukturalnych w obrębie błony bębenkowej. Wśród możliwych powikłań wyróżnia się atrofię (czyli jej zanik), myringosklerozę (zwapnienia w obrębie błony), atelektazję (wciągnięcie błony do wnętrza ucha środkowego), a także perforację błony bębenkowej, czyli jej trwałe uszkodzenie.

Zmiany patologiczne mogą również obejmować jamę bębenkową, gdzie może rozwinąć się tympanoskleroza, polegająca na włóknieniu ścian ucha środkowego, a także może dojść do erozji kosteczek słuchowych, tworzenia się ropnia, a w niektórych przypadkach – do powstania perlaka, czyli przewlekłego stanu zapalnego w postaci torbielowatego guza.

W najbardziej zaawansowanych przypadkach przewlekłego zapalenia może dojść do trwałego uszkodzenia słuchu, co znacząco wpływa na jakość życia dziecka i jego rozwój komunikacyjny.

Jak zapobiegać zapaleniom ucha środkowego u dziecka?

Dla ograniczenia ryzyka wystąpienia lub nawrotu wysiękowego zapalenia ucha środkowego kluczowe znaczenie ma prawidłowe leczenie infekcji górnych dróg oddechowych oraz utrzymanie właściwej higieny uszu. Należy również unikać częstego kontaktu uszu z wodą, co może prowadzić do podrażnień i wtórnych zakażeń. Istotne są również regularne wizyty kontrolne u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (POZ), a w przypadku niepokojących objawów – konsultacja z laryngologiem dziecięcym.

W przypadku młodszych dzieci coraz częściej podejmuje się działania profilaktyczne, takie jak szczepienie przeciw pneumokokom, które są jednym z głównych patogenów odpowiedzialnych za rozwój ostrego zapalenia ucha środkowego. Kluczowe znaczenie ma również skuteczne leczenie nawracających infekcji uszu oraz zakażeń górnych dróg oddechowych, które często współistnieją i wzajemnie się nasilają.

W sytuacjach, gdy epizody zapalne powracają, rozszerzenie diagnostyki może być konieczne, aby zidentyfikować przyczyny nawracających infekcji. Wczesne rozpoznanie i wdrożenie odpowiednich działań pozwala ograniczyć ryzyko przewlekłych powikłań w obrębie układu oddechowego i ucha środkowego.