Witaminy

Czy wiesz, że odkrywcą witamin i pomysłodawcą ich nazwy jest polski biochemik Kazimierz Funk? W 1911 roku wyodrębnił on z otrąb zbożowych tiaminę, którą nazwał potem witaminą B1. Dlaczego akurat witaminą? Termin ten pochodzi z łaciny i jest połączeniem dwóch słów: vita ‒ życie oraz amina ‒ związek chemiczny zawierający grupę aminową. Nie ulega wątpliwości, że termin ten częściowo opisuje ważną cechę witamin. Ich obecność jest bowiem niezbędna dla organizmów żywych. Z biegiem lat okazało się jednak, że do witamin zalicza się cząsteczki o przeróżnej budowie chemicznej, przy czym nie wszystkie z nich zawierają grupę aminową.

Czym są witaminy?

Witaminy są związkami chemicznymi, które nie są syntezowane przez organizm, a które są niezbędne do jego prawidłowego rozwoju i funkcjonowania. Pod względem chemicznym są one związkami organicznymi, jednak należą do różnych, niekiedy skrajnie odmiennych grup chemicznych. W przeważającej części przypadków pod pojęciem konkretnej witaminy kryje się nie jeden, a kilka związków chemicznych, których cząsteczki są do siebie zbliżone budową, a które wywierają taki sam lub bardzo podobny wpływ na organizm człowieka. Istnieje wiele podziałów witamin, jednak ten najczęściej używany uwzględnia rozpuszczalność witamin: w tłuszczach lub w wodzie.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach

Do witamin rozpuszczalnych w tłuszczach zalicza się:

• witaminę A;
• witaminę D;
• witaminę E;
• witaminę K.

Te najważniejsze dla zdrowia witaminy wyróżniają się charakterystycznymi cechami. Są rozpuszczalne w tłuszczach, więc proces ich wchłaniania w przewodzie pokarmowym wymaga obecności w pożywieniu tłuszczów. Jednocześnie witaminy te są magazynowane w organizmie, głównie w miąższu wątroby i tkance tłuszczowej.

Witaminy rozpuszczalne w wodzie

Do witamin rozpuszczalnych w wodzie zalicza się:

• witaminę B₁, czyli tiaminę;
• witaminę B₂, czyli ryboflawinę;
• witaminę B₃, czyli niacynę;
• witaminę B₅, czyli kwas pantotenowy;
• witaminę B₆, czyli pirydoksynę;
• witaminę B₇, czyli biotynę;
• witaminę B₉, czyli kwas foliowy;
• witaminę B₁₂, czyli kobalaminę;
• witaminę C, czyli kwas askorbinowy.

W przeciwieństwie do witamin kompleksu ADEK, witaminy rozpuszczalne w wodzie nie są magazynowane w organizmie człowieka, a ich nadmiar jest wydalany wraz z moczem.

Dlaczego witaminy są ważne?

Każda z witamin pełni od kilku do nawet kilkudziesięciu funkcji. Większość z nich odgrywa rolę kofaktorów reakcji biochemicznych, niezbędnych w metabolizmie białek, węglowodanów i tłuszczy czy syntezie łańcuchów DNA. Witaminy warunkują prawidłowy przebieg przemian metabolicznych, gospodarki wodno-elektrolitowej, a także ekspresji genów. Ich obecność jest niezbędna dla zdrowia wszystkich układów organizmu człowieka, w szczególności układu odpornościowego, endokrynnego czy krwiotwórczego.

Zbilansowana dieta - główne źródło witamin i minerałów

W skórze, pod wpływem promieniowania słonecznego, dochodzi do syntezy witaminy D. Inne witaminy, takie jak witamina K, witamina B₁ czy witamina B₃, są syntezowane przez bakterie jelitowe. Choć niektóre witaminy mogą być syntezowane w organizmie człowieka, ich powstała ilość jest niewystarczająca do pokrycia dziennego zapotrzebowania.

Głównym źródłem witamin jest pożywienie. Prawidłowo zbilansowana dieta powinna zapewniać optymalną dawkę witamin i minerałów dla zdrowia człowieka. Witaminy zawarte w produktach spożywczych, w porównaniu do witamin w tabletkach, charakteryzują się lepszą biodostępnością. Właśnie dlatego przestrzeganie zdrowej, zróżnicowanej diety powinno być priorytetem dla każdego.

Od czego zależy dzienne zapotrzebowanie na witaminy?

Nie powinien dziwić fakt, że zapotrzebowanie organizmu na poszczególne witaminy jest różne. Od czego jednak zależy? Najczęściej od wieku, płci, a także stanu fizjologicznego. Zapotrzebowanie na witaminy wzrasta w okresie intensywnego wzrostu, ciąży, laktacji, ale także u osób w podeszłym wieku.

Zapotrzebowanie na konkretne witaminy i minerały można sprawdzić w tabelach norm żywienia dla populacji Polski opracowanych przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Indywidualne zapotrzebowanie na składniki odżywcze warto sprawdzić szczególnie przed rozpoczęciem suplementacji witaminami w tabletkach.

Kto jest szczególnie narażony na niedobór witamin?

Niedobory witamin i minerałów nie są wśród Polaków rzadkie czy niespotykane. W naszym społeczeństwie zaskakująco wiele osób zmaga się z deficytem co najmniej jednego składnika odżywczego. Szczególnie często obserwuje się niedobór witaminy D, witaminy C, witaminy B₁₂, a także kwasu foliowego.

Co jest przyczyną takiego rozpowszechnienia niedoborów? Kto jest narażony na deficyt witamin? Do czynników sprzyjających rozwojowi niedoboru witamin zalicza się między innymi:

• źle zbilansowaną dietę;
• zaburzenia odżywiania;
• uprawianie sportów wyczynowych;
• podeszły wiek;
• wyniszczające choroby układowe i uogólnione choroby nowotworowe;
• choroby przewodu pokarmowego upośledzające spożywanie pokarmów, ich trawienie oraz wchłanianie;
• zespół krótkiego jelita, po operacyjnym wycięciu części lub całego jelita cienkiego;
• niektóre schorzenia neurologiczne uniemożliwiające spożywanie pokarmów;
• chorobę alkoholową.

Choroby wynikające z niedoboru witamin

Niedobór witamin nie tylko zaburza funkcjonowanie organizmu, ale bywa przyczyną rozwoju niektórych jednostek chorobowych. Do charakterystycznych schorzeń bezpośrednio wynikających z deficytu składników odżywczych zalicza się między innymi:

• ślepota zmierzchowa ‒ zaburzenie widzenia w słabych warunkach oświetleniowych wywołane niedoborem witaminy A;
• krzywica ‒ odwapnienie i deformacja kośćca na skutek niedoboru witaminy D;
• choroby beri-beri ‒ zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego i układu sercowo-naczyniowego wywołane niedoborem witaminy B₁;
• pelagry ‒ zmiany zapalne skóry i dolegliwości ze strony układu pokarmowego mające związek z niedoborem witaminy B₃;
• szkorbut ‒ choroba wielonarządowa, dotycząca głównie tkanki łącznej, wynikająca z niedoboru witaminy C.

Czy witaminy można przedawkować?

Witaminy i minerały są ważne dla zdrowia człowieka, jednak w przypadku tych związków odżywczych nie sprawdza się zasada: im więcej, tym lepiej. Dla prawidłowego funkcjonowania organizmu niezbędne jest optymalne stężenie witamin ‒ nie za małe, ale też nie za duże. Dlaczego? Witaminy można przedawkować, a nadmiar niektórych może wykazywać działanie szkodliwe na zdrowie człowieka.

Przyczyną hiperwitaminozy prawie nigdy nie jest bogata odżywczo dieta. Zaburzenia związane z przedawkowaniem witamin najczęściej związane są z nieprawidłowym przyjmowaniem witamin w tabletkach. Właśnie dlatego, przed wdrożeniem suplementacji, należy upewnić się, czy nie przekroczy się dziennego zapotrzebowania na witaminy lub poprzedzić przyjmowanie suplementów konsultacją u lekarza.

Jak suplementować witaminy?

Dobrze zbilansowana, zdrowa dieta powinna całkowicie pokrywać zapotrzebowanie na wszystkie witaminy i minerały. Niestety, odpowiednie odżywienie organizmu za pomocą diety nie zawsze jest tak proste, jak mogłoby się to wydawać. Współczesny, nierzadko zbyt szybki tryb życia, a także częste alergie i nietolerancje pokarmowe zdecydowanie nie sprzyjają prowadzeniu w pełni zbilansowanej diety. Sytuacji nie poprawia fakt, że zawartość substancji odżywczych w produktach spożywczych uległa na przestrzeni ostatnich lat drastycznemu zmniejszeniu.

Suplementacja witamin może być wsparciem dla osób zdrowych, które mają problem z pokryciem zapotrzebowania na te ważne składniki odżywcze. Jest to jednak także rozwiązanie dla wszystkich tych, którzy borykają się z chorobami zwiększającymi ryzyko rozwoju niedoborów witamin i minerałów. W takich przypadkach suplementacja, prowadzona pod kontrolą specjalisty, może stanowić ważny element terapii lub rekonwalescencji.

Leki czy suplementy diety? Preparaty pojedyncze czy multiwitaminowe?

Sięgając po witaminy w tabletkach, nierzadko staje się przed wyborem: lek czy suplement diety. Jaka jest różnica pomiędzy nimi? Głównym przeznaczeniem suplementu jest wsparcie codziennej diety w substancje odżywcze. Lek z kolei wywiera określone działanie lecznicze, ma ściśle określony skład, a nad jego jakością czuwa Główny Inspektorat Farmaceutyczny i Narodowy Instytut Leków.

W aptece internetowej można również wybierać pomiędzy preparatami pojedynczymi a preparatami złożonymi. Preparaty pojedyncze, jak nazwa wskazuje, zawierają w swym składzie jedną, konkretną witaminę. Preparaty złożone, multiwitaminowe, mogą zawierać w składzie kilka lub nawet kilkanaście związków odżywczych. Który rodzaj preparatów będzie lepszy w codziennej suplementacji? Preparaty pojedyncze sprawdzą się u osób, które są narażone na rozwój niedoboru jednej, konkretnej witaminy. Multiwitaminy w tabletkach przeznaczone są głównie dla osób niedożywionych lub wyniszczonych. Taki rodzaj preparatów szybko uzupełni złożone niedobory substancji odżywczych, jednak ich stosowanie jest obarczone większym ryzykiem przedawkowania witamin.